Łan (miara powierzchni) w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Spisane w latach 1516-1521 przez Mikołaja Kopernika Locationes mansorum desertorum pol. Lokacje łanów opuszczonych.Łan (łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie magdeburskim.
Podobnie jak czeski lán, polski łan wywodzi się od staro-wysoko-niemieckiego wyrazu Lehen, Lehn, oznaczającego „gospodarstwo wiejskie określonej wielkości”, pierwotnie zaś lenno (dzierżawę ziemi)[1][2]. Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego. Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.
Spis treści
- 1 Łan w Królestwie Polskim
- 2 Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756
- 3 Łan (huba) na terenach niemieckojęzycznych
- 4 Łan (hoeve) w Królestwie Holandii
- 5 Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby
- 6 Łan według F. Piekosińskiego
- 7 Zobacz też
- 8 Przypisy
Łan w Królestwie Polskim | edytuj kod
Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione w Rzeczypospolitej były[3]:
Łan mniejszy | edytuj kod
Łan mniejszy, chełmiński, nazywany też włóką:
1 łan = 30 morg ≈ 17,955 hektaraMorga chełmińska (lub mórg chełmiński), określona w 1233 r. przez Krzyżaków w przywileju chełmińskim, uznana konstytucją (ustawą według współczesnej nomenklatury) sejmu konwokacyjnego 1764 r. za miarę generalną w I Rzeczypospolitej, miała wielkość 0,5985 ha. W roku 1818 (z mocą od 1 stycznia 1819 r.) w Królestwie tzw. Kongresowym zmniejszono wielkość morgi (w przeliczeniu do 0,5598 ha) i wprowadzono jako jedną z urzędowych miar nowopolskich. Wtedy też przyjęło się określenie dla wielkości miar obowiązujących w I Rzeczypospolitej – „miary staropolskie”.
Należy pamiętać podając przeliczniki, że morga chełmińska inną wielkość miała w wiekach od XIII do początków XIX, zaś inną w XIX i to tylko w Królestwie Kongresowym, tym bardziej, że powszechnie kojarzy się dzisiaj morgę wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha.
Tak więc:
włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955 ha (do 1818 r.) włóka „nowopolska” od 1819 roku = 30 morg = 16,7961 haDodatkowo należy wspomnieć, że w XIX w. w zaborze pruskim określano powierzchnię gruntów w morgach pruskich, zaś w zaborze austriackim w morgach austriackich. Obie te miary były różne od morgi chełmińskiej (zarówno tej „staropolskiej” jak i „nowopolskiej”).
Łan większy | edytuj kod
Łan większy, frankoński, królewski, staropolski:
1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara- Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha
Miary wielkości łana na ziemiach polskich | edytuj kod
Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku | edytuj kod
- 1 łan = 30 morg geometrycznych;
- 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
- 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
- 1 stopa geometryczna = ¾ łokcia
- 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
- 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
- 1 pręt kwadratowy = 56 ¼ łokcia;
System morgi dolnoaustriackiej | edytuj kod
Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756 | edytuj kod
Łan to również historyczna jednostka miary długości i powierzchni występująca w Królestwie Czeskim w latach 1268 do 1756, w tym okresie 1 lán dzielił się na:
Miary powierzchni | edytuj kod
W języku czeskim jest nazwa chłopa, posiadającego łan i jego ułamek: láník, půlláník.
Miary długości | edytuj kod
- 1 lán = 7471,8 m
Łan (huba) na terenach niemieckojęzycznych | edytuj kod
Łan (hoeve) w Królestwie Holandii | edytuj kod
W Królestwie Holandii historyczna jednostka pomiaru powierzchni do roku 1796.
- 1 łan hoeve = 16,2 morg = 14 ha
Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby | edytuj kod
Wielki Łan, Łan (województwo lubelskie), Średni Łan, Łany (województwo dolnośląskie), Łany, Łany Małe, Łany Wielkie, Łany Średnie, Huby
Łan według F. Piekosińskiego | edytuj kod
Gruntowną rozprawę o łanach kmiecych podaje Franciszek Piekosiński w rozprawie O łanach w Polsce wieków średnich Kraków, 1887; publikacja dostępna w formie elektronicznej w Centralnej Bibliotece Rolniczej im. M. Oczapowskiego[4]. Autor dochodzi w niej do przekonania, że: cyt. „znane były wówczas dwa tylko typowe łany, a mianowicie:
- łan chełmiński – zwany flamandzkim lub średzkim, 30-morgowy czyli odpowiadający XIX wiecznej włóce polskiej
- łan wielki – zwany frankońskim, magdeburskim lub niemieckim, mający morgów przeszło 40.
Wszystkie zaś inne co do rozmiarów swej powierzchni zostawały już tylko w pewnym stosunku do tych dwóch łanów typowych, t.j. były od nich o 2–3 razy większe lub o połowę mniejsze.
- łan staropolski o 126 morgach mógł być rolą wójtowską czy sołecką trzech-łanową na prawie magdeburskim lub czterech-łanową na prawie średzkim albo chełmińskim.
- łan wójtowski, czyli rewizorski o 90 morgach jest rolą wójtowską lub sołecką o trzech łanach chełmińskich czyli szredzkich.
- łan królewski sprawdzony, mający około 85 morgów, przedstawia rolę wójtowską lub sołecką, złożoną z dwóch wielkich łanów frankońskich, wreszcie łan królewski hybernowy, mający około 64 morgów, mógł być albo rolą wójtowsko-sołecką, liczącą 1½ łanu frankońskiego lub 2 łany średzkie.
Król, udzielając przywilej wójtowi do założenia nowej wsi, dawał mu rolę kilkakrotnie większą niż innym kmieciom, czyli 3–4 łany zwykłe, i w tem leży przyczyna obszaru łanu królewskiego lub wójtowskiego”[4]
Zobacz też | edytuj kod
- piechota łanowa
- wieś leśno-łanowa
- Lokacje łanów opuszczonych
- Systemy miar stosowane na ziemiach polskich
- pozaukładowe jednostki miary
Przypisy | edytuj kod
- ↑ Janina Szewczyk: Włóka. Pojęcie i termin na tle innych średniowiecznych jednostek pomiaru ziemi. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 18-19.
- ↑ Aleksander Brückner: Słownik Etymologiczny Języka Polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 306.
- ↑ Jarema Maciszewski: Szlachta polska i jej państwo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986, s. 50. ISBN 83-214-0526-6.
- ↑ a b Franciszek Piekosiński: O łanach w Polsce wieków średnich. Wyd. W Druk. Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1887.
OryginałEdytujHistoria i autorzy
