Armia Ludowa

Armia Ludowa w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Kwatera żołnierzy Armii Ludowej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Armia Ludowa (AL) – konspiracyjna organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej, powstała z przekształcenia Gwardii Ludowej, działająca w okupowanej przez III Rzeszę Polsce, utworzona w celu walki zbrojnej z okupantem niemieckim na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 stycznia 1944 i formalnie tej Radzie podporządkowana. Naczelnym dowódcą AL został gen. Michał Rola-Żymierski, szefem sztabu Franciszek Jóźwiak, dotychczasowy dowódca Gwardii Ludowej[1].

Spis treści

Powstanie Armii Ludowej i jej symbole | edytuj kod

Armia Ludowa powstała na bazie Gwardii Ludowej na podstawie dekretu nr 1 KRN z 1 stycznia 1944 roku[2].

W jej skład weszły:

[potrzebny przypis]

Wbrew pierwotnym planom nie udało się zjednoczyć wszystkich sił polskiej lewicy w Armii Ludowej. Nie powiodła się akcja scaleniowa z Polską Armią Ludową (organizacja wierna RPPS szukającej kompromisu między KRN a RJN), Korpusem Bezpieczeństwa i Związkem Syndykalistów Polskich, z którymi jednak podpisano porozumienie w czasie powstania warszawskiego tworząc Połączone Siły Zbrojne. Druga pod względem liczby członków po AL organizacja lewicowa tj. Organizacja Wojskowa Powstańczego Pogotowia Socjalistów (dawna GL WRN), oprócz jednego plutonu z ziemi radomszczańskiej i pojedynczych przypadków zmiany organizacji przez jej bojowników, w całości zachowała wierność wobec RJN i rządu RP w Londynie[4].

Według historyka Norberta Michty faktyczna liczba żołnierzy, którzy przeszli do Armii Ludowej z OW PPS i innych organizacji konspiracyjnych takich jak Bataliony Chłopskie czy ZWZ-AK była jednak większa, a pomijanie przez byłych członków GL-AL wcześniejszej przynależności miało związek z trwającymi w Polsce represjami stalinowskimi.[5]

Samodzielność do lipca 1944 wobec Armii Ludowej zachowywały oddziały Polskiego Sztabu Partyzanckiego przy Radzie Wojennej 1 Armii Polskiej w ZSRR. Do ich połączenia doszło dopiero po powstaniu ludowego Wojska Polskiego w wyniku połączenia AL z 1 Armią Polską, do czego doszło formalnie 21 lipca 1944[6].

Pierwsze czerwone trójkąciki, jeszcze z napisem GL pojawiły się latem 1942 r. W rejonie Płocka i Gór Świętokrzyskich zaczęto je stosować na przełomie końca 1942/ początku 1943 r. Wprowadzono je w trybie niepisanej dyrektywy rozprowadzanej w drodze osobistych kontaktów bądź przez łączników. Nie były one nakazywane rygorystycznie, a raczej pozostawione w pewnej mierze inicjatywie oddziałów. Symbol trójkąta był uproszczonym symbolem Brygad Międzynarodowych z okresu hiszpańskiej wojny domowej.  Był noszony na czapkach i furażerkach(aczkolwiek na południowej Lubelszczyznie na lewym ramieniu, patrząc z perspektywy pierwszej osoby), choć i tak nie był noszony przez wszystkich wszystkich. Symbolika ta była niejasna dla ogółu społeczeństwa (i dla części żołnierzy GL-AL), zamiast niej chętniej noszono przedwojenne orły(wz.19, wz.23), najczęściej pozbawiane korony lub też chałupniczo wycinane z blachy/odlewane orły na wzór przedwojennych. Stąd też trójkąty te nie były częste, choć troche ich można wypatrzeć na zdjęciach z Lubelszczyzny(przy czym czasem nie są widoczne z powodu ustawienia aparatu względem żołnierzy tak że nie do końca było widać trójkąty bądź z powodu stłoczenia gwardzistów na jednym zdjęciu przez co jedni częściowo zasłaniali drugich a także dlatego, że jakość części zdjęć nie jest zbyt dobra). Z publikowanych w książce "Emblematy, godło i symbole GL i AL" K. Satory zdjęć grupowych wynika, że w 1 Brygadzie im. Ziemi Lubelskiej i oddziałów które późnie ją stworzyły, trójkąt na ramieniu nosiło sporo partyzantów[7]

W AL czerwony trójkąt nie był już regulaminową naszywką, choć bywał dalej noszona. Oprócz inicjałów haftowanych nicią/kordonkiem lub bajorkiem były też wycinane z blachy mosiężnej i przyszywane .Naszywka w formie trójkąta równobocznego(czasem równoramiennego), w zależności od wykonania boki miały po ok.3 bądź 4,2 albo 5 cm długości, czasem też 6(dolna krawędź)x5cm(wg oryginału z powiatu krasnystawskiego). Inicjały były najczęściej żółte bądź białe, choć zdarzały sie też ciemno i jasnoszare oraz wycinane z cienkiej blachy. Czasem krawędzie trójkącika też były haftowane. W Muzeum WP prezentowany jest jeden jasnobeżowy trójkąt z blaszanymi literami GL z rejonu Mińska Mazowieckiego z oddziału im. B.Głowackiego z 1943 r.

1 lipca 1943 r.[8] w regulaminie GL pojawił się orzeł organizacyjny na tarczy amazonek, przy czym jego produkcje rozpoczęto na przełomie 1943/44 r. i w oddziałach używany był tylko częściowo(produkowano go w Warszawie, Radomiu i Lublinie. Był zapinany na wąsy, które czasem sie odłamywały.) Regulamin z 1 lipca określał naszycie trójkąta po lewej stronie od orła, choć tylko część żołnierzy je naszywała z uwagi na ich niedużą popularność z powodów wymienionych wyżej. Oprócz kurtek mundurowych i płaszczy(wojskowych i skórzanych) trójkąciki były też naszywane na cywilne marynarki(widać to po zdjęciach wyżej wspomnianej 1 Brygady AL oraz oddziału Konstantego Mastalerza "Starego". Nie był to z resztą wyjątek w partyzantce - to samo widać na zdjęciach z  2 pułku piechoty legionów AK). Czerwone trójkąciki noszone były też w oddziałach AL w powstaniu warszawskim(od 10 sierpnia 1944 r.), gdzie wielu oficerów(złote/żółte litery) i podoficerów oraz część szeregowych(srebrne/szare litery) na Starym Mieście i w Śródmieściu nosiła je na berecie, furażerce lub innej wojskowej czapce na lewo od orła. Oczywiście aelowcy w powstaniu nosili też na lewym ramieniu biało-czerwone opaski z literami AL(zarówno na całej wysokości opaski jak i tylko na białym tle). W Śródmieściu po 15 września  w kompaniach Edwina Rozłubirskiego "Gustawa" i Leszka Szelubskiego "Leszka" zaczęły być noszone opaski z napisem WP na białym tle i "AL PAL KB" na czerwonym. Było to związane z utworzeniem Połączonych Sił Zbrojnych AL-PAL-KB[9]

Nie każdy oddział GL/AL stosował czerwone trójkąty- w 1 Brygadzie Ziemi Krakowskiej im. B. Głowackiego, w 2 Brygadzie "Świt"(stosowali czerwone opaski z napisem nazwą oddziału w półsłońcu, choć w 1944 było ich tylko mniej-więcej kilkanaście sztuk),w 1 Brygadzie im. Ziemi Kieleckiej(były tu zielone trójkąty z białą obwódką i czerwonymi literami AL, z uwagi na braki materiałowe w sierpniu 1944 r. te naszywki miała 1/3 lub 1/4 żołnierzy, w pierwszej kolejności trafiały do oficerów i podoficerów) oraz od maja/czerwca 1944 r. w 3. Brygadzie im. J.Bema - zaczęła być wówczas tam stosowana czerwona tarczka z orłem bez korony i napisem AL na tarczy amazonek, choć było ich tylko ok. 80 sztuk na oddział liczący 10.09.1944 531 żołnierzy)[10]

Co ciekawe zrzutowe "kurice"(orły tzw. wz.43) na rogatywkach "wz.43"/furażerkach wz.35 też były stosowane u partyzantów AL na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie  od odpowiednio marca(wówczas do Lasów Janowskich z wschodniej Kielecczyzny udał się oddział AL im. Czachowskiego i po odebraniu nadwyżek broni wrócił 20 maja("Lewicowy ruch oporu na wschodnim Mazowszu" 2005) i sierpnia 1944 r.  Takich kompletów - bryczesy wz.35,kurtki tzw. wz.43 i rogatywki wz."43"/furażerki wz.35 - AL otrzymała łącznie 799[11], do tego pewną liczbe butów(trzewików radzieckich. Mundury szyto też z zasobników(worków) zrzutowych z zielonego drelichu. Z jednego worka wychodził jeden komplet umundurowania. Koszule szyto ze spadochronów.

W Warszawie i pod Częstochową używano też orzełków strzeleckich, z literami AL na tarczy.

Zadania | edytuj kod

Zadaniem Armii Ludowej była walka z niemieckim okupantem[12] oraz dywersja na korzyść Armii Czerwonej, co oznaczało niejednokrotnie rabunkowe rekwizycje na polskiej ludności, a także fizyczną eliminację żołnierzy Armii Krajowej i innych organizacji podziemnych, nieuznających dominacji sowieckiej[13]. Na kontrolowanym przez siebie terenie AL zwalczała działalność band rabunkowych. Jan Trzaska dowodzący oddziałem AL, po odkryciu, że jeden z jego członków zajmuje się bandytyzmem, osobiście wykonał na nim wyrok śmierci[14]. W ramach działalności dywersyjnej partyzanci AL niszczyli niemieckie linie komunikacyjne, obiekty łączności, dokonywali akcji sabotażowych, niszczących gospodarkę okupanta niemieckiego na obszarze Polski. Armia Ludowa także zdecydowanie zwalczała niemieckie akcje pacyfikacyjne. W wyniku tych wielokierunkowych działań doszło do kilku dużych bitew z oddziałami niemieckimi: pod Rąblowem, pod Ewiną, pod Gruszką, w lasach lipskich i janowskich oraz w Puszczy Solskiej.

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej głównym zadaniem AL stał się udział w organizowaniu i obronie tworzonego przez Polską Partię Robotniczą systemu władzy opartej na wzorcach sowieckich. W związku z tym żołnierze AL stanowili główną grupę, z której rekrutowano funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej. Duża liczba partyzantów AL zasiliła także oddziały Armii Berlinga.

Bieżące stosunki Armii Ludowej z Armią Krajową nie obejmowały planów dotyczących ustroju powojennej Polski, a ograniczały się tylko do sporadycznej współpracy wojskowej i wspólnej walki z Niemcami, czego przykładem są bitwy i potyczki: na Porytowym Wzgórzu, pod Wojsławicami[15] i o Skalbmierz[16].

W instrukcji dowódcy Armii Krajowej Tadeusza Bora-Komorowskiego z 12 lipca 1944 roku, pomimo że oddziały AL, podobnie jak PPR, nazwane zostały bandami komunistycznymi, zabroniono AK z nimi walczyć, określając tę walkę niepożądaną ostatecznością[17]. W swoich raportach AK informowała o donosach NSZ-owców na oddziały partyzantki komunistycznej funkcjonariuszom gestapo[18].

Struktura organizacyjna | edytuj kod

Organizacja Armii Ludowej 1944–1945 Grupa powstańców warszawskich – żołnierzy Armii Ludowej – walczących na Żoliborzu Oficerowie Armii Ludowej na Lubelszczyźnie. Stoją od lewej: mjr Jan Wyderkowski ps. „Grab”, gen. bryg. Michał Żymierski ps. „Rola”, kpt. Stanisław Szot ps. „Kot”, por. Michał Temczyn ps. „Znachor” i por. Wacław Czyżewski ps. „Im” Partyzanci Armii Ludowej w Małopolsce. Od lewej: por. Jan Siatko ps. „Jasiek”, płk Franciszek Księżarczyk ps. „Michał” i por. Jan Trzaska ps. „Gutek”

Armia Ludowa działała jedynie na terytorium Generalnego Gubernatorstwa i części ziem polskich wcielonych do III Rzeszy, po próbach utworzenia Obwodu Lwowskiego od 1943 roku nie prowadziła działalności na terenach anektowanych przez ZSRR w 1939 (w tym w Białostockiem), traktując te ziemie jako wchodzące w skład ZSRR[19].

Na czele Armii Ludowej stało Dowództwo Główne powołane 1 stycznia 1944, w składzie:

W skład Sztabu Głównego wchodziły:

  • Kwatera Główna
  • I Operacyjny
  • II Informacji
  • III Organizacyjny
  • IV Zaopatrzenia i broni
  • V Propagandy
  • VI Bezpieczeństwa
  • Biuro Sztabu Głównego (BSG)
  • Służba Techniczno-Wydawnicza (STW)

Wydział VI Kontrwywiadowczy, stanowił ekspozyturę wywiadu sowieckiego, do którego zadań należało m.in. zbieranie wiadomości o AK i innych polskich organizacjach podziemnych[20].

Terenową strukturę organizacyjną tworzyły obwody (odpowiadające w przybliżeniu województwom), okręgi, podokręgi, powiaty, rejony (dzielnice) i garnizony.

  • Obwód I (warszawski) – nie posiadał samoistnego dowództwa, a dowództwa i sztaby wszystkich 3 jego okręgów podlegały Sztabowi Głównemu AL.
  • Obwód II (lubelski) – dowódcy: ppłk Mieczysław Moczar, ps. „Mietek” (do 9 czerwca 1944, ppłk Grzegorz Korczyński, ps. „Grzegorz” (3–20 lipca 1944))
  • Obwód III (radomsko-kielecki) – dowódcy: ppłk Andrzej Adryan, ps. „Felek” (do czerwca 1944), ppłk Mieczysław Moczar, ps. „Mietek” (25 czerwca 1944 – styczeń 1945), szef sztabu: Marian Janic
  • Obwód IV (krakowski) – dowódcy: płk Franciszek Księżarczyk, ps. „Michał” (marzec-sierpień 1944, p.o. Bronisław Pawlik, ps. „Bronek” (sierpień–październik 1944), Stanisław Gębala, ps. „Kaleka” (październik 1944 – styczeń 1945))
    • Okręg 10 (Kraków-Podhale) – dowódca: por. Franciszek Martyna, ps. „Wilk”
    • Okręg 11 (Miechów) dowódca: por. Stanisław Gębala, ps. „Kaleka”
    • Okręg 12 (Rzeszów) – dowódca: por. Jan Urban, ps. „Janek”
    • Okręg 13 (Jasło) dowódca: por. Wojciech Kwilosz, ps. „Tomek”
    • Okręg (Wiślica (od 30 marca 1944) – dowódca: por. Franciszek Kucybała, ps. „Stary Franek”
  • Obwód V (śląski) – dowódca: por. Józef Faruga, ps. „Granat” (6 sierpnia 1944 – styczeń 1945; wiosną 1944 utracono z tym okręgiem łączność i z tego powodu, do końca okupacji na tym terenie, prowadził on działalność samodzielnie)
    • Okręg Zagłębie – dowódca: por. Edward Chmielewski, ps. „Mały”
    • Okręg Bielsko – dowódca: por. Józef Faruga, ps. „Granat”
    • Okręg Katowice – dowódca: por. Wiktor Szostak, ps. „Jakubowicz”
    • Okręg Chrzanów (od sierpnia 1944) – dowódca: por. Stanisław Wałach, ps. „Zdzich”
  • Obwód VI (łódzki) – dowódca: por. Stefan Czerwiński, „Jerzy”
    • Okręg 16 (Łódź; istniał tylko nominalnie z powodu wcześniejszych licznych aresztowań przez Gestapo w kręgu PPR i GL)
    • Okręg 17 (Poznań; istniał tylko nominalnie z powodu licznych aresztowań przez Gestapo w kręgu AL wiosną 1944) – dowódca: por. Antoni Ratajczak, ps. „Kosiba”
    • Okręg 18 (Płock) – dowódca: kpt. Władysław Marchoł, ps. „Mazur”

Na podstawie ustawy Krajowej Rady Narodowej z 21 lipca 1944[21], w wyniku połączenia Armii Ludowej z Armią Polską w ZSRR, utworzono ludowe Wojsko Polskie. Od tego czasu oddziały AL na terenach okupowanych w większości używały dotychczasowych – AL-owskich – nazw, ale część formalnie obowiązującej – Oddziały Partyzanckie WP. 22 lipca 1944 utworzono powołane Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, do którego z Naczelnego Dowództwa AL weszli:

Naczelny Dowódca WP podporządkował 23 lipca wszystkie oddziały Polskiego Sztabu Partyzanckiego – obwodom AL rozkazem przekazanym drogą radiową. W ciągu lipca 1944 roku wszyscy członkowie Dowództwa Głównego AL znaleźli się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a dowodzenie AL przeszło w ręce Michała Roli-Żymierskiego jako naczelnego dowódcy lWP.

Liczebność | edytuj kod

Dokładna liczba żołnierzy AL nie jest znana. Poszczególne źródła przedstawiają następujące liczby:

- według Piotra Gontarczyka wiosną 1944 maksymalna liczba konspiracji komunistycznej to 5 tys., z czego tylko część była w AL[22], a do końca lata 1944 przez szeregi AL przewinęło się zaledwie 2–3 tys. partyzantów. Późniejszy wzrost aktywności i liczebności był związany ze zbliżającym się frontem sowiecko-niemieckim, a oddziały AL zasilały głównie zrzuty sowieckich skoczków spadochronowych (powodowało to, że władzę w AL przejmowały czynniki związane bezpośrednio z ZSRR, a nie z PPR)[23]

- według Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN AL na początku 1944 r. liczyła 6–8 tys. ludzi, w lipcu 1944 – około 30 tys., natomiast polowe siły partyzanckie w lipcu 1944 liczyły 6 tys. ludzi (w tym 40% w brygadach podległych PSzP), głównie w brygadach AL[24]

- Norman Davies wskazywał, że liczebność AL nigdy nie przekroczyła 100 tys. żołnierzy[25]

- Andrzej Paczkowski podaje liczbę 20 tys. partyzantów[26]

- Andrzej Krzysztof Kunert skłania się ku liczbie 30 tys. żołnierzy[26]

- Mieczysław Wieczorek w swojej monografii[27] podaje, że w lipcu 1944 roku było 33 866 członków, z tego 5757 w oddziałach partyzanckich, a w styczniu 1945 odpowiednio 23 634 członków i 646 w oddziałach partyzanckich, natomiast w podsumowaniu mówi o ok. 47 tys. członków[28]

- Piotr Matusak pisał o 45 897[potrzebny przypis]

- Józef Garas i Ryszard Nazarewicz o 60 tys.[potrzebny przypis]

- według Małej Encyklopedii Wojskowej liczebność wynosiła od 50 do 60 tysięcy żołnierzy[29]

- Waldemar Tuszyński podaje, że w szczytowym okresie działalności latem 1944 roku w skład AL wchodziło 55 tys. żołnierzy z czego 11 tys. było w oddziałach partyzanckich[30].

-Jerzy Pawłowicz podaje przedział od 50 tys.[31] do 100 tys. członków AL. (wliczając wszystkie siły współdziałające z walczącymi oddziałami - przede wszystkim ludność wiejską, która spełniała funkcję łączników, informatorów, ukrywała oddziały partyzanckie, zaopatrywała je w żywność itp. a więc wypełniała czynności należące w regularnym wojsku do wszelkiego rodzaju służb pomocniczych jak łączność, tabory i inne.[32]

Jednostki partyzanckie | edytuj kod

Armia Ludowa składała się z oddziałów polowych (oddziałów, batalionów i brygad partyzanckich), grup wypadowych (bojowo-dywersyjnych), jednostek garnizonowych (zorganizowanych na ogół w sekcje, drużyny, plutony, kompanie), a na terenach silnie uprzemysłowionych także z grup sabotażowych, działających w zakładach przemysłowych. Brygady były największymi oddziałami polowymi liczącymi po 150-750 żołnierzy. Jednostki garnizonowe stanowiły oparcie i rezerwę kadrową dla działalności oddziałów partyzanckich oraz grup wypadowych.

Brygady:

Według danych ankietowych 74% żołnierzy AL było pochodzenia chłopskiego a 25% robotniczego. Brygady podlegały dowództwom obwodów, zaś bataliony i kompanie – dowództwom brygad, a w przypadku ich braku na danym terenie – dowództwu okręgów.

Oprócz brygad działały także mniejsze jednostki: bataliony i oddziały, m.in. Batalion im. Czwartaków.

Spośród 99 działających w 1944 roku jednostek partyzanckich AL, 56 wywodziło się z GL lub ZWM, 12 z oddziałów PSzP, 12 z BCh, 8 z AK, 4 z Milicji Ludowej RPPS, 7 z innych organizacji (GL PPS, PAL i inne)[4].

W partyzantce AL oprócz Polaków walczyli także zbiegli z niewoli niemieckiej jeńcy radzieccy oraz ukrywający się przed zagładą Żydzi, ale nie stanowili oni znaczących grup, tworząc tylko drużyny, plutony lub co najwyżej kompanie w składzie oddziałów i brygad AL.

Oddziały AL współdziałały przede wszystkim z partyzantką radziecką, często z BCh, czasem także z AK. Wspólnie z BCh i AK wzięły udział w utworzeniu i obronie tzw. „Republiki Pińczowskiej”, czyli obszaru opanowanego przez partyzantów o powierzchni około 800 km², zamieszkanego przez prawie 100 tys. ludzi, położonego w pobliżu przyczółka sandomierskiego.

W lipcu 1944 dowództwo AL podpisało porozumienie o współdziałaniu i współpracy z Korpusem Bezpieczeństwa, zaś we wrześniu 1944 z Polską Armią Ludową. Nawiązano też kontakty organizacyjne z niektórymi okręgami Batalionów Chłopskich i Socjalistycznej Organizacji Bojowej.

Godłem AL był piastowski orzeł, był bardzo nieheraldyczny, ale za to solidny w żołnierskim użyciu (nie łamał się i dobrze tkwił na czapkach). Wzór AL-owskiego orzełka opracowali w Warszawie Stanisław Nowicki i Marian Spychalski. Tłoczył go masowo w fabryce przy ul. Grochowej 44 na Grochowie Zygmunt Duszyński[33]., hymnem była pieśń „Gdy naród do boju wystąpił z orężem”. Dewizą organizacji było hasło Za Wolność, Polskę i Lud[34].

Kadra i uzbrojenie | edytuj kod

Kadrę dowódczą stanowili głównie przeszkoleni i awansowani partyzanci (w Warszawie, na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie zorganizowano kursy oficerskie), ale też członkowie grup Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP), oficerowie i podoficerowie rezerwy przedwojennego Wojska Polskiego oraz podoficerowie i oficerowie przechodzący z innych organizacji, m.in. Armii Krajowej, a także byli oficerowie i podoficerowie Brygad Międzynarodowych z doświadczeniem zdobytym w hiszpańskiej wojnie domowej.

Uzbrojenie i sprzęt Armia Ludowa zdobywała przede wszystkim na nieprzyjacielu, ale otrzymywała też od Polskiego Sztabu Partyzanckiego (zwłaszcza od lipca 1944) jej zrzuty drogą lotniczą. Łącznie oddziały PSzP i AL otrzymały tą drogą: 4653 pistolety maszynowe, 1417 karabinów, 246 rkm-ów, 82 rusznic ppanc, 49 moździerzy, 8 tys. granatów, 3 mln naboi oraz 16 ton materiałów wybuchowych.

Stopnie wojskowe | edytuj kod

Do Armii Ludowej przyjęto podział na stopnie wojskowe używane w Gwardii Ludowej, poza tym dodano stopnie starszych gwardzistów oraz starszych sierżantów, jednak w rozkazach awansów na poszczególne stopnie skrupulatnie omijano te dwie rangi (najczęściej starszego gwardzisty). Podobnie jak w GL nie przyjęto stopni podchorążego oraz chorążego, gdyż z założenia ideologicznego AL zrywała z tradycją cenzusu[10]

  • szeregowy (ew. gwardzista) – odpowiednik strzelca, ułana, kanoniera w armii polskiej
  • starszy szeregowy (ew. starszy gwardzista)[c] – naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku jedna biała belka
  • kapral – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki
  • plutonowy – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku trzy białe belki
  • sierżant – naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku biała litera V
  • starszy sierżant[d] – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe litery V
  • podporucznik – naszyta na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku biała gwiazdka
  • porucznik – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe gwiazdki
  • kapitan – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku trzy białe gwiazdki
  • major – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i białą gwiazdka
  • podpułkownik – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i dwie białe gwiazdki
  • pułkownik – naszyte na czapce pod orzełkiem oraz na naramienniku dwie białe belki i trzy białe gwiazdki
  • generał brygady – stopień ten posiadał tylko Naczelny Dowódca Armii Ludowej, Michał Żymierski ps. „Rola”

Przysięga Armii Ludowej | edytuj kod

Przysięgam w obliczu Narodu Polskiego, że twardo i do ostatnich sił walczyć będę o jego wyzwolenie i nieugięcie stać będę na straży praw jego. Przysięgam, że wydane mi rozkazy wypełniać będę ściśle i sumiennie. Przysięgam, że dochowam tajemnicy wojskowej i nie zdradzę jej nawet wobec najokrutniejszych tortur[35].

Działalność bojowa | edytuj kod

Koncentracja lubelskiej Armii Ludowej w rejonie Huty Turobińskiej

Armia Ludowa główny wysiłek bojowy, w celu wsparcia Armii Czerwonej na zapleczu frontu radziecko-niemieckiego, skierowała na niszczenie linii komunikacyjnych na obszarze okupowanej Polski, łączności wroga. Ponadto atakowała aparat terroru okupanta (obrona ludności cywilnej przed wysiedleniami), organizowała sabotaż w gospodarce, walczyła z ekspedycjami pacyfikacyjnymi i antypartyzanckimi[36]. Odbijano też więźniów. Największa taka akcja AL to atak 12 grudnia 1944 przez oddział J. Gałki, ps. „Kędziora” na obóz pracy karnej w Byczkach koło Skierniewic i uwolnienie 160 więźniów. Największa akcja w dziele zdobywania broni na wrogu to atak 23 marca 1944 grup wypadowych na magazyn uzbrojenia w Markach koło Warszawy i zdobycie w nich 200 karabinów, 10 pistoletów maszynowych i 2 rkm-ów oraz dziesiątków tysięcy naboi.

17 lutego 1944 specjalna grupa bojowa przy Sztabie Głównym AL, dowodzona przez ppłk. Jerzego Fonkowicza przeprowadziła akcję zdobycia archiwum Delegatury Rządu na Kraj przy ul. Poznańskiej 12, według IPN jednym z uczestników akcji był funkcjonariusz gestapo, nie wiadomo jednak czy pozostali jej uczestnicy wiedzieli o tym. W jej wyniku rozbiciu uległa newralgiczna sieć konspiracji Armii Krajowej, a AL uzyskała dane o przedwojennych agentach policji w szeregach ruchu komunistycznego[37].

Główną jednak uwagę skupiano na rozwijaniu działalności partyzanckiej w polu[potrzebny przypis].

Bitwy partyzanckie | edytuj kod

14 maja 1944 Bitwa pod Rąblowem – zgrupowanie AL (ok. 700 ludzi[38]) i oddziałami partyzantki radzieckiej (ok. 200-300 ludzi) w ogólnej sile ponad 900 ludzi dowodzone przez ppłk Mieczysława Moczara, ps. „Mietek” stoczyły całodzienną bitwę z pięcioma batalionami dywizji SS „Wiking”, realizującymi przeciwpartyzancką operację „Maigewitter”, a później przebiły się z okrążenia.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Rąblowem.

Od 9 do 25 czerwca 1944 w Lasach Janowskich i Lipskich oraz Puszczy Solskiej na Lubelszczyźnie. W czasie pierwszej fazy operacji Sturmwind I siły niemieckie dowodzone przez dowódcę okręgu wojskowego GG generała S. Haenicke, liczące 25 tys. żołnierzy (3 dywizje piechoty, Korpus Kawalerii Kałmuckiej, pułki: ochronny, policji, szkolny oraz mniejsze oddziały, policję i żandarmerię), wspierane przez czołgi, samochody pancerne, artylerię, lotnictwo po kilku dniach walk okrążyły 14 czerwca nad rzeką Branwią oddziały partyzantki radzieckiej, AL, BCh i stuosobowy oddział AK por. „Konara”. W tej sytuacji dowódcy okrążonych oddziałów zdołali wyłonić wspólne dowództwo na czele z ppłk. Nikołajem Prokopiukiem, któremu podlegało ponad 3 tys. partyzantów. Po całodziennej ciężkiej bitwie toczonej głównie w rejonie Porytowego Wzgórza, nocą, w sposób zorganizowany, zabierając rannych, tabory i ciężki sprzęt, wydostali się z okrążenia i po czterdziestokilometrowym marszu w większości przeszli do Puszczy Solskiej. W bitwie tej zginęło, zmarło z ran albo dostało się do niewoli 200 partyzantów. Niemcy ponieśli większe straty: Wehrmacht 495 zabitych i rannych, nie są znane straty policji, żandarmerii i Kałmuków.

 Osobne artykuły: Bitwa na Porytowym Wzgórzu i Sturmwind I.

22 czerwca 1944 roku znajdujące się w puszczy oddziały AL i PSzP (około 800 partyzantów), dowodzone przez kpt. Ignacego Borkowskiego, ps. „Wicek”, partyzanci radzieccy (ponad 2 tys. ludzi), dowodzeni przez ppłk. Prokopiuka oraz stacjonujące tu zgrupowanie AK i BCh (około 1 tys. ludzi), dowodzone przez mjr E. Markiewicza, ps. „Kalina”, zostały ponownie okrążone przez wzmocnione siły Niemców, realizujących drugą fazę operacji „Sturmwind II”. Tym razem nie udało się wyłonić wspólnego dowodzenia i uzgodnić współdziałania z AK. Partyzanci AL po całodziennej bitwie przebili się w nocy z 22 na 23 czerwca pod Góreckiem Kościelnym, tracąc około 200 ludzi, za cenę utraty 150 żołnierzy powiodła się także kolejna (trzecia) próba przebicia wyjścia z okrążenia, tym razem przez zgrupowania radzieckie, podjęta w nocy z 23 na 24 czerwca pod wsią Kozaki. Zgrupowania AK, BCH nie podjęły próby zorganizowanego przebicia się i zostały zniszczone pod Osuchami do 25 czerwca. Większość partyzantów wraz z mjr. „Kaliną” poległa, wszystkich jeńców Niemcy rozstrzelali. Była to największa bitwa partyzancka stoczona na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej.

 Osobny artykuł: Sturmwind II. Osobny artykuł: Bitwa w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 Brygada AL im. Ziemi Krakowskiej brała udział wraz z oddziałami AK i BCh w walkach o Republikę Pińczowską, staczając bitwy pod Młodzawami i w Skalbmierzu. Samodzielnie stoczyła bitwę pod Baranowem, tuż przed przebiciem się przez linię frontu w okolicy wsi Szklanów.

 Osobny artykuł: Potyczka pod Baranowem.

12 września 1944 pod Ewiną w powiecie radomszczańskim bitwa 3 brygady AL im Bema (około 600 partyzantów[39] oraz 15 skoczków z PSzP) dowodzonej przez kpt. B. Borutę, ps. „Hanicz” z oddziałami hitlerowskimi liczącymi 6 tys. żołnierzy, wspieranymi przez czołgi, artylerię i lotnictwo, zakończona wyjściem partyzantów z okrążenia.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Ewiną.

W dniach 29–30 września pod Gruszką w powiecie koneckim połączone oddziały brygad AL oraz partyzantów radzieckich, w ogólnej sile 1500 partyzantów, dowodzone przez mjr Henryka Połowniaka, ps. „Zygmunt”, po bitwie z hitlerowcami (5 tysięcy żołnierzy wspieranych przez czołgi i artylerię) przełamały okrążenie.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Gruszką.

Na wcielonych do III Rzeszy ziemiach polskich oddziały AL stoczyły największą bitwę partyzancką pod Pokrytkami w powiecie Ciechanów, 20 sierpnia gdzie dwa bataliony AL starły się z batalionem Waffen-SS wspieranym przez samochody pancerne, własowców, żandarmerię oraz artylerię i lotnictwo.

Udział AL w powstaniu warszawskim | edytuj kod

Opaska Połączonych Sił Zbrojnych, sojuszu zawartego przez Armię Ludową, Polską Armię Ludową i Korpus Bezpieczeństwa w czasie powstania warszawskiego Tablica upamiętniająca członków sztabu Armii Ludowej poległych w powstaniu warszawskim na kamienicy przy ul. Freta 16 w Warszawie

Mimo sprzeciwu części kierownictwa PPR, które wydało AL rozkaz włączenia się do walk w Warszawie dopiero w przypadku natarcia na stolicę Armii Czerwonej[40] część oddziałów AL walczyło w powstaniu warszawskim. Według różnych danych początkowo brało w nim udział od 270 żołnierzy AL[40][e] i 120[40] ludzi z lewicowo-socjalistycznej Polskiej Armii Ludowej, do kilkuset[24]. Najnowsze badania historyczne podają liczbę 500[41][42] żołnierzy AL biorących udział w walkach powstańczych. Jednocześnie jeden z dowódców PAL, płk Julian Skokowski, prowadził działania dezinformacyjne ogłaszając jeszcze 31 lipca 1944 nieprawdziwą informację, iż dowództwo AK uciekło z Warszawy[40], podpisując się pod plakatami z tą informacją jako generał dywizji.

AL oficjalnie przyłączyła się do walk 2 sierpnia na wydany tego dnia rozkaz dowódcy okręgu AL Warszawa-miasto, mjr. Bolesława Kowalskiego, ps. „Ryszard”, wydany w uzgodnieniu z oficerami Sztabu Głównego AL, podporządkowując się taktycznie AK i dokonując mobilizacji swoich zaskoczonych wybuchem sił w Warszawie lewobrzeżnej. Jeszcze we wrześniu 1944 sowieci wysłali do sztabu AL w Warszawie kpt. Iwana Kołosa[41], mającego informować Stalina o sytuacji w Warszawie, który został zaopatrzony przez NKWD w fałszywe dokumenty na nazwisko Kołosowski i zrzucony 21 września na spadochronie nad miastem.

Pierwszy zwarty oddział AL, zmobilizowany na odgłos strzałów i dowodzony przez ppor. Zbigniewa Paszkowskiego, ps. „Stach”, przystąpił do walk na Woli już wieczorem 1 sierpnia, zaś na Starówce włączyły się tego dnia do walk znajdująca się tam część 3 kompanii batalionu „Czwartaków” z jej dowódcą por. R. Suskim, ps. „Żarłok”, grupa specjalna okręgu warszawskiego AL por. N. Bielińskiego, ps. „Skóra” oraz drużyny, sekcje oraz pojedynczy żołnierze AL. Ostatecznie najsilniejsze zgrupowania AL, walczące w powstaniu, liczące w sumie około 400 żołnierzy, znajdowały się na Woli i Starówce z batalionem „Czwartaków” na czele, dowodzone przez dowódcę okręgu Warszawa-miasto AL mjr. Bolesława Kowalskiego, ps. „Ryszard”, a podporządkowane taktycznie Grupie „Północ” AK. W składzie zgrupowania AL na Starówce walczył też pluton Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB)[43]. Zwarte oddziały AL walczyły też w Śródmieściu, na Żoliborzu i Czerniakowie.

Grób członków Sztabu AL na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

26 sierpnia około południa niemiecka bomba trafiła w budynek sztabu staromiejskiej AL na ul. Freta 16 w wyniku czego zginął prawie cały sztab wraz z dowódcą okręgu Bolesławem Kowalskim „Ryszardem” oraz kilkuset cywilów ukrytych w piwnicy. Wieczorem tego dnia pozostali oficerowie AL, tzn. „Hiszpan” (Henryk Woźniak), „Gustaw”, „Heniek” (Edward Baczyński), „Ewa” (Irena Diamant), lekarz i por. Lech Kobyliński ps. „Konrad”, zebrali się w księgarni na Freta na naradę, co dalej robić. Kapitan „Hiszpan”, jako najstarszy rangą i wiekiem, objął dowództwo. Wystosowano meldunek do kapitana „Szweda”, który teraz został dowódcą wszystkich alowców. Meldunek zabrała „Inka” i poszła na Żoliborz kanałem. Po nocy pełnej niepokoju, na drugi dzień (27 sierpnia) „Inka” wróciła z rozkazem ewakuacji pozostałych oddziałów AL kanałem na Żoliborz.

Wieczorem 27 sierpnia „Hiszpan” poprosił „Konrada” aby udał się z nim do kwatery płk. Wachnowskiego (w podziemiach kościoła na rogu Freta i Mostowej) w celu uzgodnienia planowanej ewakuacji na Żoliborz, przekazując ten rozkaz. "Konrad" uczestniczył w tej rozmowie, choć po kontuzji poprzedniego dnia odniesionej na Freta 16 nie bardzo pamiętał szczegóły. Pułkownik „Wachnowski”, aczkolwiek niechętnie, uznał autonomię AL i wyraził zgodę na ewakuację. Tejże nocy pod dowództwem „Hiszpana” trzeci batalion, który był słabiej uzbrojony, wszedł do kanału i przedostał się na Żoliborz bez większych przeszkód. Prowadziła go prawdopodobnie „Inka” (Alicja Solska). „Czwartacy” i pluton sztabowy mieli się ewakuować następnego dnia rano. Jednakże wobec silnego ostrzału otoczenia włazu, ewakuacja ta mogła rozpocząć się dopiero po zapadnięciu zmroku, około godziny 19.

Właz do kanału mieścił się przy wylocie ul Świętojerskiej na plac Krasińskich i znajdował się pod obstrzałem, tak że w dzień wchodzenie do niego było niemożliwe. Dopiero wieczorem (28.08) resztki baonu (1 i 3 kompanii) rozpoczęły wchodzenie do kanału, a pluton sztabowy objął stanowiska na Mostowej. Właz był strzeżony przez żandarmerię podlegającą majorowi „Barry'emu”, który był od początku nastawiony zdecydowanie wrogo do alowców. Zostali zatrzymani przy włazie. Na interwencję por. „Konrada” i oświadczenie, że mają zgodę pułkownika Wachnowskiego, oficer żandarmerii wysłał łącznika do pułkownika Wachnowskiego i po pewnym czasie łącznik powrócił, potwierdzając zgodę na wejście do kanału. Mimo tego, żandarmeria usiłowała rozbroić oddział, lecz „Konrad” zagroził żandarmom użyciem broni i pozwolono alowcom wejść. Weszły resztki 1 kompanii, a także dowódca batalionu, adiutant „Zbyszek” (Zbigniew Łowysz-Kulesza), łączniczka „Stefa” (Stefania Mierzejewska), d-ca 1 kompanii „Witek Tramwajarz” (Wacław Palatyński) oraz „Heniek” (Edward Baczyński), który formalnie już nie był w baonie IV, ale był kontuzjowany - razem około 30 osób. Prowadził, jako przewodnik, „Antek” (Witold Borowski), który przyszedł z Żoliborza.[44]

Dowodzący powstaniem warszawskim gen. Antoni Chruściel potraktował to jako ucieczkę i nakazał zatrzymywanie żołnierzy AL u wylotu kanałów na Żoliborzu i traktowanie ich jako dezerterów[45]. Jednakże mógł uznać ich za „dezerterów” bo najpewniej nie wiedział że „Wachnowski” zezwolił alowcom na przejście na Żoliborz. W rzeczywistości jego dowodzenie ograniczało się do części obwodu Śródmieście, gdzie w gmachu PKO od 15 sierpnia stacjonował jego sztab. Z pozostałymi ośrodkami walczącej Warszawy w zasadzie nie miał bezpośredniej łączności, poza łącznikami docierającymi do niego sporadycznie, toteż jego wiedza o tym, co dzieje się w innych ogniskach walki na terenie stolicy, była bardzo skromna. Kontakt z Komendą Główną utrzymywał drogą radiową.

27 sierpnia zatrzymano przy włazach i cofnięto grupę żołnierzy AL i skierowano na odcinek ppor. „Rawicza”. Tego samego dnia do dowódcy Grupy „Północ” ppłk. Karola Ziemskiego „Wachnowski” zgłosił się pluton sztabowy i część 1 kompanii (36 ludzi z czego 12 uzbrojonych), pod dowództwem por. Edwina Rozłubirskiego „Gustawa” (który przedstawił się jako dowódca AL na Starym Mieście). Oddział został przydzielony do odcinka „Trzaska”. Oddział ten wieczorem 1 września został ewakuowany kanałami wraz z oddziałami AK do Śródmieścia. Tam uczestniczył w walkach o ulicę Książęcą 7 oraz w rejonie placu Trzech Krzyży. Por. „Gustaw” Edwin Rozłubirski został odznaczony Virtuti Militari przez generała Komorowskiego „Bora”

Na początku września część oddziału Czwartaków przedostała się do Puszczy Kampinoskiej, w tym 2 kompania (w sile 40 żołnierzy) dowodzona przez ppor. Teodora Kufla „Teocha”, która następnie 27 września została rozformowania, żołnierze przeszli pod komendę AK i zginęli pod Jaktorowem. Ci którzy zostali na Żoliborzu bronili rotacyjnie z oddziałami AK płn. i płd. krańca dzielnicy. Do tego na Marymoncie oddział AL wchodzacy w skład Zgr. „Żubr” bronił 5 „domków policyjnych” na Drużbackiej, a na płd. odcinku frontu ALowcy pod dowództwem por. Mieczysława Kucnera bronili barykad w rejonie al. WP od ul. Kozietulskiego do ul. Brodzińskiego. Część do kapitulacji poszła z dokumentami AK, część jako ludność cywilna, Część żołnierzy (ok. 100 osób) pod dowództwem kpt. Jana Szaniawskiego „Szwed” podjęła próbę przebicia się przez Wisłę. Początkowo był to wspólny plan AK i AL, który jednak został zarzucony z powodu olbrzymich strat w walkach o dostęp do wału wiślanego. Grupa AL wyruszyła samodzielnie. W wyniku walki do brzegu dotarło zaledwie 28 osób w tym dowódca batalionu kpt. Lech Kobyliński „Konrad” i kpt. Jan Szaniawski „Szwed”. Im też udało sie przeprawić na Prage[46].

15 września AL wraz z Korpusem Bezpieczeństwa (KB) i Polską Armią Ludową (PAL) utworzyła Połączone Siły Zbrojne AL, PAL i KB, a mjr Małecki został szefem sztabu ich dowódcy – płk Skokowskiego z PAL.

30 września Żoliborz skapitulował. Tymczasem kilkudziesięciu osobowa grupa żołnierzy Armii Ludowej nie zdecydowała się na kapitulację i wieczorem dotarła na brzeg Wisły. 28 osobom udało się przedostać na Pragę, reszta się rozproszyła[47].

Poza oddziałami zwartymi AL, pojedynczy żołnierze, sekcje i drużyny AL, ZWM i Milicji Ludowej RPPS walczyły także w składzie oddziałów AK, nie ujawniając na ogół swojej przynależności organizacyjnej, a część żołnierzy znalazła się także w PAL.

Dwóch oficerów warszawskiej AL: por. Edwin Rozłubirski, ps. „Gustaw” i por. Jan Szelubski, ps. „Leszek”, zostało odznaczonych przez gen. „Bora” Komorowskiego orderem Virtuti Militari, a kilku Krzyżami Walecznych.

Obrona Republiki Pińczowskiej | edytuj kod

Pomnik bohaterów Republiki Pińczowskiej u podnóża Góry Byczowskiej Pomnik zabitych przez NSZ partyzantów Armii Ludowej po bitwie pod Rząbcem. Monument został rozebrany w 2018[48]

Mimo konfliktu z Armią Krajową i rządem londyńskim, Armia Ludowa współuczestniczyła w utworzeniu i obronie tzw. Republiki Pińczowskiej. Republika była terenem o powierzchni około 800 km², zamieszkanego przez prawie 100 tys. ludzi, położonego w pobliżu przyczółka sandomierskiego, przejściowo wyzwolonym w okresie od 24 lipca do 12 sierpnia 1944 przez wspólny wysiłek zbrojny AK, AL i Batalionów Chłopskich[49]. Z oddziałów AL na terenie republiki sformowano 1 Brygada Armii Ludowej Ziemi Krakowskiej im. Bartosza Głowackiego. Reprezentantem AL i BCh we władzach republiki była „Pińczowska Konspiracyjna Powiatowa Rada Narodowa”, która współrządziła wyzwolonym rejonem wspólnie z delegatem powiatowym Rządu RP na Uchodźstwie i komendantem obwodu AK[50].

 Osobne artykuły: Republika Pińczowska i Bitwa o Skalbmierz.

Powstanie Wojska Polskiego | edytuj kod

Żołnierze oddziału specjalnego kpt. Gustawa Alefa-Bolkowiaka na początku sierpnia 1944, po wyzwoleniu (w czasie okupacji był to Oddział Specjalny Obwodu II AL)[51]

Rozkazem nr 1 Naczelnego Dowódcy WP gen. Michała Roli-Żymierskiego i szefa sztabu płk. Mariana Spychalskiego z 29 lipca 1944 roku, z połączenia Armii Ludowej i Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (1943-1944) utworzono Wojsko Polskie[52]. Pozostałe jeszcze za linią frontu oddziały partyzanckie AL używały albo dotychczasowej nazwy albo formalnej nazwy – „Oddziały Partyzanckie Wojska Polskiego”.

Epilog | edytuj kod

Późną jesienią 1944 część oddziałów i brygad partyzanckich AL przebiła się na tereny wyzwolone, a pozostałe skadrowały swoje stany w związku z nadchodzącym okresem zimowym, niepomyślnym dla partyzantki. W wyniku styczniowej ofensywy Armii Czerwonej, kiedy już z całego obszaru przedwojennej Polski usunięto okupanta niemieckiego, Okręgi i skadrowane oddziały partyzanckie AL zakończyły działalność do końca stycznia 1945.

Od momentu swojego powstania (1 stycznia 1944) AL przeprowadziła w sumie 1550 akcji zbrojnych przeciwko okupantowi, w tym 774 wymierzonych w transport i łączność (co najmniej 326 akcji na transporty kolejowe, 47 na tory, mosty i urządzenia stacyjne), 117 akcji na drogach i mostach, 21 uderzeń na urządzenia łączności), 220 akcji przeciwko aparatowi terroru, 190 wymierzonych w obiekty gospodarki i administracji. Stoczono 380 walk z siłami Wehrmachtu, SS i policji, z których kilka nosiło charakter dużych bitew partyzanckich[36].

Na terenach wyzwolonych żołnierze Armii Ludowej wstępowali do „odrodzonego” Wojska Polskiego, stanowili także główną grupę zasilającą szeregi tworzonej Milicji Obywatelskiej, byłych AL-owców kierowano również do służby w Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Niektórzy z weteranów AL znaleźli się w szeregach drugiej konspiracji (Józef Kuraś, Józef Kłyś, Stanisław Łukasz)[53][54].

Przy Zarządzie Głównym Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych działa Rada Krajowa Żołnierzy Armii Ludowej. Jej pierwszym przewodniczącym był płk Tadeusz Szymański, obecnie funkcję tą pełni płk Józef Karbownik[55][56].

Kontrowersje | edytuj kod

W 2007 rozgorzał spór wokół projektu nowelizacji obecnego prawa kombatanckiego. Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych przygotował nowelizację dotychczasowych zapisów dotyczących kombatantów („Projekt ustawy o kombatantach, uczestnikach walki cywilnej z lat 1914–1945, działaczach opozycji wobec dyktatury komunistycznej oraz niektórych ofiarach represji systemów totalitarnych”), który w pierwszej połowie tegoż roku miał trafić do Sejmu RP. Zakładał on odebranie uprawnień kombatanckich osobom służącym w Armii Czerwonej lub polskich organizacjach podziemnych, których działania były wymierzone w suwerenność, niepodległość i integralność Rzeczypospolitej Polskiej. Ich wykaz sporządził Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wraz z Instytutem Pamięci Narodowej zaliczając do nich m.in. PPR i jej formacje zbrojne, Gwardię Ludową i Armię Ludową[57]. Według autorów projektu taka działalność, jako niezwiązana z walką o niepodległość Polski, nie powinna być honorowana specjalnymi przywilejami kombatanckimi. Projekt miał symboliczny charakter, gdyż większość żołnierzy AL i GL pod koniec II wojnie światowej i po jej zakończeniu wstąpiła do Wojska Polskiego, Milicji Obywatelskiej oraz innych formacji, a proponowane zmiany nie ograniczały uprawnień kombatanckich wynikających z członkostwa w tych organizacjach.

W marcu 2007 Rada Krajowa Żołnierzy Armii Ludowej w wydanym oświadczeniu oprotestowała projekt, żądając wycofania z niego kontrowersyjnych zapisów i uznała je za skandaliczne. Płk Tadeusz Szymański, przewodniczący Rady Krajowej Środowiska Żołnierzy Armii Ludowej, nie wykluczył pozwania autorów projektu do sądu. Ze względu na samorozwiązanie się Sejmu V kadencji projekt nie został rozpatrzony. 3 września 2007 r. Rada Legislacyjna Sejmu RP wyraziła kilka zastrzeżeń dotyczących proponowanych zmian w projekcie, zaznaczając, iż po niezbędnych poprawkach projekt nadaje się jednak do dalszych prac legislacyjnych[58].

W tymże 2007 Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Poznaniu prowadziła jeszcze kilkuletnie śledztwo w sprawie zamordowania w dniu 4 maja 1944 w Owczarni przez oddział Armii Ludowej, 18 żołnierzy z 15 Pułku Piechoty Armii Krajowej „Wilków” i usiłowania zabójstwa 13 innych (mord w Owczarni). Propaganda okresu PRL przez długi okres twierdziła, że było odwrotnie. Instytut Pamięci Narodowej w lipcu 2007 umorzył postępowanie w tej sprawie z powodu dużego dystansu czasowego, śmierci potencjalnych świadków i braku dostatecznych dowodów potwierdzających popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości. Takie postanowienie otrzymał ostatni żyjący żołnierz oddziału AK, który uczestniczył w tym wydarzeniu – Edward Szanc-Leźnicki, ps. „As”[59].

 Osobny artykuł: Zbrodnia w Owczarni.

Od 2001 toczył się także proces przeciwko członkowi Rady Krajowej Żołnierzy AL – Stanisławowi Supruniukowi, zwanemu „katem Rzeszowszczyzny”.

W ocenie Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu nazwa ulicy/placu imienia Armii Ludowej powinna zostać zmieniona jako wypełniająca normę art. 1 Ustawy o zakazie propagowania komunizmu[60]. Natomiast Piotr Osęka profesor w Instytucie Studiów Politycznych PAN uważa, że opinia Instytutu Pamięci Narodowej nie znajduje oparcia ani w powszechnie dostępnej wiedzy historycznej, ani w ustaleniach nauk społecznych[61][f]

Pisma wydawane przez AL | edytuj kod

  • „Gwardzista” – dwutygodnik, organ prasowy Sztabu Głównego AL
  • „Armia Ludowa” – centralny organ prasowy AL, wydawany w Warszawie (pierwszy numer wydany 1 lutego 1944 roku), dwutygodnik (w czasie powstania dziennik)
  • „Wiadomości Radiowe”
  • „Instruktor dla Propagandzistów w Armii Ludowej”
  • „Uczymy się walczyć” – miesięcznik szkoleniowo-instruktażowy
  • „Tygodniowy Przegląd Prasowy” – tygodnik Oddziału II, Informacji Sztabu Głównego AL

Upamiętnienie | edytuj kod

Uwagi | edytuj kod

  1. ↑ Połączona z 1 Armią Polską w ZSRR w ludowe Wojsko Polskie. Oddziały partyzanckie za liniami frontu w większości używały dalej nazwy Armia Ludowa do zajecia danych obszarów przez Armię Czerwoną. Ostatnie jednostki AL rozformowano w styczniu 1945.
  2. ↑ Armia Ludowa podlegała bezpośrednio Krajowej Radzie Narodowej, która formalnie tworzyła front ludowy partii lewicowych. W rzeczywistości kierowana przez Polską Partię Robotniczą, której wpływy w AL były niejawne.
  3. ↑ Awanse na ten stopnień były znikome, przeważnie gwardziści byli awansowi od razu na stopień kaprala
  4. ↑ Awanse na ten stopnień były rzadsze w stosunku do liczby sierżantów podniesionych do rangi podporucznika. Mimo tego awanse na starszego sierżanta występowały częściej niż w przypadku awansu z gwardzisty na starszego gwardzistę
  5. ↑ Meldunek sztabu gen. Antoniego Chruściela „Montera”, początek sierpnia 1944: „AL zgłasza zapotrzebowanie na żywność i zaopatrzenie dla mniej więcej 300 ludzi. Ponieważ jest wiadomo, że każda jednostka melduje dla przydziału żywności zawsze większe stany, by mieć nadwyżki, więc oceniamy ich liczebność na około 200-250 ludzi”: Stefan Korboński „W imieniu Rzeczypospolitej” Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 1991, s. 326.
  6. ↑ Armia Ludowa była formacją zbrojną o charakterze partyzanckim, utworzoną na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1944. Chociaż stanowiła kontynuację Gwardii Ludowej, podporządkowanej Polskiej Partii Robotniczej, organizacja ta w okresie swojego istnienia (do wiosny 1945) nie deklarowała się jako komunistyczna, ani dążąca do zaprowadzenia ustroju komunistycznego. Przeciwnie – starała się uchodzić za formację ogólnonarodową; na pierwszy plan wysuwała konieczność z walki z Niemcami, a kwestię przyszłego urządzenia państwa pozostawiała do rozstrzygnięcia na czas po wojnie (chociaż nie ukrywano, że będzie to ustrój o charakterze lewicowym). Takie przesłanie wypełniało łamy podziemnego pisma „Armia Ludowa”, które po początkowych atakach na „kapitulancką postawę” Armii Krajowej z czasem zaczęło upowszechniać ideę współpracy między AK, AL i Batalionami Chłopskimi. Należy podkreślić, że perspektywy wielu Polaków, nie zorientowanych w kulisach gry politycznej uprawianej przez komunistów i nie znających rzeczywistych relacji między KRN i PPR a władzami radzieckimi, Armia Ludowa mogła w 1944 roku uchodzić za formację patriotyczną – orędownika narodowej niepodległości. W tym kontekście trzeba przypomnieć, że na obszarze okupacji niemieckie akces do ugrupowań podziemnych bywał wyborem przypadkowym, wynikającym z przynależności do określonej siatki społecznej. Młodzi ludzie, pragnący walczyć z okupantem wstępowali do tej formacji, do której należeli ich koledzy, sąsiedzi, nauczyciele ze szkoły itd. W warunkach konspiracyjnych nie było możliwości swobodnego wyboru opcji ideowej, porównania składu ciał dowódczych, uwikłań politycznych. Ta rozbieżność między motywacjami i postawami żołnierzy Armii Ludowej a politycznym zaangażowaniem jej kierownictwa uwidacznia się szczególnie wyraźnie w relacjach świadków historii dostępnych na stronach internetowych Muzeum Powstania Warszawskiego. Siły AL, stacjonujące na terenie Warszawy w sile ok. 1000 ludzi, na czas powstania podporządkowały się dowództwu AK i wzięły czynny udział w walkach (głównie na terenie Starego Miasta). Współpraca między dwiema formacjami opisana została w kilkudziesięciu relacjach. Halina Sadowska-Wasilewska, łączniczka AK wspominała: „Potem jeszcze była Armia Ludowa, też się uaktywniła. Więc Bohdan Czeszko, który był moim kolegą, jeszcze z okresu okupacji, jeszcze sprzed wojny. Właśnie on był w tym AL. Spotkaliśmy się, ja byłam w AK, on był w AL, ale cóż to miało za znaczenie? Wróg był ten sam, walczyliśmy przeciw Niemcom i ja [i on]. Władysław Sieczyński, żołnierz w kompanii „Bradla” na pytanie „Jak się tutaj układała współpraca z żołnierzami Armii Ludowej?” odpowiedział: „Bardzo dobrze, przecież wtedy porucznik, dowódca plutonu Armii Ludowej tak samo był na posterunku. Byli gdzieś na Wiejskiej. Zapomniałem jego nazwisko, nie pamiętam. Został odznaczony razem [z nami], obok nas”. Barbara Kostrzewa-Bahrynowska, sanitariuszka w zgrupowaniu „Gurt” mówiła: „Była AK i była Armia Ludowa, więc schylam głowę przed Armią Ludową. Z kanałów ze Starówki tak samo szli z AK, jak i szła Armia Ludowa. Wychodzili akurat na naszym punkcie. My tam stałyśmy. Jeden z nich, musiał być ktoś bardziej odpowiedzialny, bo zwrócił się do naszego podporucznika. Powiedział mu, że jak skończy się Powstanie, to wszyscy dostaniemy legitymacje Armii Ludowej. To był bardzo ładny gest”. O tym, że wybór konkretnej formacji w czasie powstania mógł być dziełem przypadku przekonać się może z relacji Jerzego Włodka, który wspominał: „Nota bene ja się w Armii Krajowej i w Powstaniu znalazłem z prostej przyczyny. Trzeciego września chyba poszliśmy z kuzynem moim, który był ode mnie dwa lata młodszy, szukać możliwości uczestnictwa w Powstaniu. Bo wychodziliśmy z założenia, jesteśmy młodzi, zdrowi, dobrze zbudowani. Budowaliśmy poprzedniego dnia barykadę na Chopina, na wysokości dawnej ambasady szwajcarskiej, której chyba już nie ma w tej chwili, tylko dolina Szwajcarska jest, i poszliśmy Piękną w stronę Marszałkowskiej. Po lewej stronie na Pięknej, na wysokości spalonego czołgu niemieckiego było biuro werbunkowe. Przyznaję szczerze, że wtedy, gdyby to było biuro werbunkowe Armii Ludowej, powiedzmy, która tam w drobnym stopniu była, to bym chyba do nich poszedł. Bo ja chciałem bić Niemców, chciałem się im odwdzięczyć za te całe lata nieszczęść, jakie na nas sprowadzili”. Należy podkreślić, że ewentualne wymazanie z mapy imienia „Armii Ludowej” dalece wykraczałoby poza ramy formalnej czynności urzędowej – stanowiłoby akt nałożenia infamii. Żołnierze AL, którzy bohaterską postawą zapisali się w pamięci powstańców warszawskich, z pewnością na nią nie zasługują. Zwłaszcza w stolicy, o którą walczyli z Niemcami.

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Kazimierz Sobczak, Encyklopedia II wojny światowej., Warszawa 1975, s. 18.
  2. ↑ Dekret Nr 1 Krajowej Rady Narodowej z dn. 1 stycznia 1944 r. O powołaniu organizacji Armii Ludowej, Pierwsze dokumenty odrodzonej Polski. Kraków: Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Krakowie, luty 1945, s. 1.
  3. ↑ Pluton AK-OW PPS wszedł w skład Batalionu AL im. gen. Bema (przeformowany wkrótce w III Brygadę AL im. gen. Józefa Bema). Jego dowódca, kpr. Zygmunt Łęgowik ps. „Brzeszczot”, został wkrótce awansowany do stopnia podporucznika i objął dowództwo nad oddziałem zwiadu brygady. Pluton AK „Zbyszka” został włączony w skład Brygady AL Północnej Lubelszczyzny a jego dowódca por. Zbigniew Stępka ps. „Zbyszek” został szefem jej sztabu. Po śmierci kpt. Aleksandra Skotnickiego ps. „Zemsta” awansowany na kapitana Stępka, po nowym pseudonimem „Mara”, objął jego stanowisko.
  4. ↑ a b Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Powstanie i organizacja 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979, s. 152 i następne, 270. ISBN 83-11-06225-0.
  5. ↑ NorbertN. Michta NorbertN., O ankietyzacji żołnierzy GL i AL, „Głos Kombatanta Armii Ludowej”, 10, Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "Warsgraf", 2002, s. 14, ISSN 12336076 .
  6. ↑ Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński, Armia Berlinga i Żymierskiego, Warszawa 2009, s. 50–51.
  7. ↑ Maciej Steckiewicz, m.facebook.com [dostęp 2020-12-22] .
  8. ↑ https://static.myvimu.com/photo/98/64059823_l.jpg
  9. ↑ KazimierzK. Satora KazimierzK., Emblematy, godło i symbole GL i AL, 1988 .
  10. ↑ a b Kazimierz Satora, Emblematy, godło i symbole GL i AL.
  11. ↑ JanJ. Świerczyński JanJ., Polski Sztab Partyzancki, 1963 .
  12. ↑ Art. 5 dekretu nr 1 O powołaniu i organizacji Armii Ludowej – Armia Ludowa ma za zadanie prowadzić nieugiętą walkę z okupantem aż do uzyskania niepodległości. Armia Ludowa, jako zbrojne ramię ludu polskiego, bronić będzie zasady demokratycznego ustroju Polski, jej niepodległości i suwerenności.
  13. ↑ Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941-1944). Warszawa 2006. s. 330–360.
  14. ↑ Odwet? Nie, dziękuję, wyborcza.pl [dostęp 2017-11-22]  (pol.).
  15. ↑ Janusz Gmitrruk, Piotr Matusak, Jan Nowak, Kalendarium działalności bojowej Batalionów Chłopskich 1940–1945., Warszawa 1983, s. 355.
  16. ↑ Andrzej Kozera, Zdzisław Antolski, Republika Pińczowska 1944, Kielce 2002, s. 94.
  17. ↑ Tadeusz Żenczykowski: Polska lubelska 1944. Warszawa, 1990. s. 257–259.
  18. ↑ Armia Krajowa w dokumentach. Październik 1944 – lipiec 1945, Tom 5, 1991, s. 131.
  19. ↑ Leszek Żebrowski, Armia Ludowa, w: Encyklopedia „Białych Plam”, t. I, Radom 2000, s. 319.
  20. ↑ Ryszard Terlecki: Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990. Kraków: 2007. s. 18.
  21. ↑ Dz.U. z 1944 r. nr 1, poz. 2 Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o przejęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską w ZSRR i o scaleniu Armji Ludowej i Armji Polskiej w ZSRR, w jednolite Wojsko Polskie.
  22. ↑ Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza... s. 339.
  23. ↑ Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza... s. 357–358.
  24. ↑ a b Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 346–347. ISBN 83-01-14179-4.
  25. ↑ Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. Kraków: Znak, 1999, s. 926. ​ISBN 83-7006-911-8​. „Szeregi Gwardii Ludowej, a później jej następczyni, Armii Ludowej (AL), nigdy nie przekroczyły liczby 100 tys. członków”.
  26. ↑ a b Jarosław Pałka, Jerzy Poksiński „Michał Żymierski 1890 – 1989“, IPN 2015, ​ISBN 078-83-7629-807-8​, str. 230
  27. ↑ Mieczysław Wieczorek Armia Ludowa Powstanie i organizacja 1944 – 1945 wyd. MON, s. 183.
  28. ↑ Mieczysław Wieczorek Armia Ludowa Powstanie i organizacja 1944 – 1945 wyd. MON, s. 266–267.
  29. ↑ Mała Encyklopedia Wojskowa tom 1, wyd. MON Warszawa 1967, s. 61.
  30. ↑ Waldemar Tuszyński Podziemny front w Polsce 1939 – 1945, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1980, s. 242.
  31. ↑ JerzyJ. Pawłowicz JerzyJ., Polityka i działalność obozu KRN w okresie decydującej walki o wyzwolenie kraju i władzę ludu (styczeń-lipiec 1944), [w:] H.H. Rzechte (red.), Z dziejów konspiracyjnej KRN 1943-1944, wyd. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1961, s. 243 .
  32. ↑ Tą metodą ustalania liczebności AL posługiwał się dowódca AL w czasie okupacji - marszałek Michał Rola-Żymierski, oceniający liczebność jej członków na 100 tys. Zdaniem jego, metoda ta pełniej oddaje stan zaangażowania sił ludzkich w tak specyficznej armii, jaką jest armia partyzancka (por. Relacja marszałka M. Roli-Żymierskiego z dnia. 31. 01. 1959 r. - AZHP, 6840)
  33. ↑ MarekM. Ruszczyc MarekM., Opowieść o orle białym, MariaM. Liskowacka (red.), Warszawa: Nasza Księgarnia, 1988, s. 36-49 .
  34. ↑ K. Satora, Emblematy, godło i symbole GL i AL, Warszawa 1973. Rozdział Sztandary, s. 84.
  35. ↑ Bitwy partyzanckie. Ruch oporu w Polsce 1944–1945. Warszawa: KAW, 1987, s. 40. ISBN 83-03-02048-X.
  36. ↑ a b Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Działalność bojowa 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984, s. 321–333. ISBN 83-11-07052-0.
  37. ↑ Janusz Marszalec: Zdobycie Archiwum Delegatury Rządu przez AL i gestapo. Biuletyn IPN nr 3-4 2006. s. 27–35.
  38. ↑ Zgrupowanie tworzone było przez Brygadę AL Północnej Lubelszczyzny im. Jana Hołoda, w której skład wchodziły także kompania Straży Chłopskiej (dawny pluton BCh z Ostrowa Lubelskiego) oraz pluton konny, który kilka dni wcześniej przeszedł do AL z Armii Krajowej. Poakowskim plutonem dowodził por. Zbigniew Stępka ps. „Mara” (w AK ps. „Zbyszek”) będący jednocześnie szefem sztabu brygady.
  39. ↑ 500 z Armii Ludowej i około 100 z Batalionów Chłopskich.
  40. ↑ a b c d Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914-1945. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 588, 589. ISBN 83-7311-991-4.
  41. ↑ a b Norman Davies: Powstanie ’44. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004, s. 511. ISBN 83-240-0459-9.
  42. ↑ Marek Chodakiewicz, Piotr Gontarczyk, Leszek Żebrowski: Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty. Warszawa: Burchard Edition, 1999, s. 74-84 (tom 1). ISBN 83-87654-03-5.
  43. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 729. ISBN 978-83-240-1057-8.
  44. ↑ Wspomnienia L.Kobylińskiego 5 :: WARSZAWSKIE POKOLENIA, warszawskie-pokolenia.manifo.com [dostęp 2020-10-22] .
  45. ↑ Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941-1944). Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2006, s. 397. ISBN 83-60335-75-3. Cytat: [Meldunek AK dotyczący wydarzeń z 28.08.1944] (...) w ciągu nocy dowództwo i oddziały AL (...) bez rozkazu wyszły na Żoliborz, zmuszając swych żołnierzy, którzy chcieli zostać i terroryzując posterunek ochrony włazu (...) Żoliborz otrzymał rozkaz rozbrojenia i izolowania winnych i traktowania ich jak dezerterów.
  46. ↑ MieczysławM. Wieczorek MieczysławM., Armia Ludowa(Działalność bojowa 1944-45), 1984 .
  47. ↑ Andrzej Leon Sowa „Kto wydał wyrok na miasto. Plany operacyjne ZWZ-AK (1940 – 1944) i sposoby ich realizacji.” Wydawnictwo Literackie 2016, ​ISBN 978-83-08-06095-7​, s. 576.
  48. ↑ Marcin Sztandera: Opiekunowie wyprzedzili decyzję wojewody. Sami zdemontowali pomnik w Rząbcu. kielce.wyborcza.pl, 22 kwietnia 2018. [dostęp 2018-12-04].
  49. ↑ Opis Republiki Pińczowskiej na stronie powiatu.
  50. ↑ Władysław Ważniewski: Partyzanci spod znaku Bartosza Książka i Wiedza, 1980.
  51. ↑ G. Alef-Bolkowiak, Gorące dni.
  52. ↑ Sławomir Cenckiewicz, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011, s. 52.
  53. ↑ Ł. Pasztelaniec, „Józef Kłyś <Rejonowy>, <Woźniak>”, [w:] Zapomniani Wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Bednarka, M. Biernat, Warszawa 2019, s. 166.
  54. ↑ Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN) BU 0187/20/3, Kwestionariusz osobowy Stanisława Łukasza, 02.03.1983 r., Lublin, k. 130.
  55. ↑ Rada Krajowa Żołnierzy Armii Ludowej, armialudowa.com [zarchiwizowane z adresu 2009-09-11] .
  56. ↑ Związek Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych, www.kombatantpolski.pl [dostęp 2020-03-21] .
  57. ↑ Informacja Historyczna Instytutu Pamięci Narodowej o Gwardii Ludowej i Armii Ludowej.
  58. ↑ Opinia o projekcie ustawy o kombatantach, uczestnikach walki cywilnej lat 1914–1945, działaczach opozycji wobec dyktatury komunistycznej oraz niektórych ofiarach represji systemów totalitarnych. Warszawa: Rada Legislacyjna Sejmu RP, 03.09.2007.
  59. ↑ Nie ma winnych zamordowania 18 osób, PolskaLokalna.PL.
  60. ↑ Instytut PamięciI.P. Narodowej Instytut PamięciI.P., ul. Armii Ludowej, „Instytut Pamięci Narodowej” [dostęp 2018-03-03]  (pol.).
  61. ↑ IPN chciał „skonfiskować pamięć”. Ta opinia historyka obroniła ulice Warszawy przed szaloną dekomunizacją.
  62. ↑ Armia Ludowa idzie na złom, GospodarkaMorska.pl z 2.04.2015 [dostęp 2015-04-04].

Bibliografia | edytuj kod

  • Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Powstanie i organizacja 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979. ISBN 83-11-06225-0.
  • Mieczysław Wieczorek: Armia Ludowa Działalność bojowa 1944–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984. ISBN 83-11-07038-5.
  • Polski ruch oporu 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1988. ISBN 83-11-07038-5.
  • Komunikaty Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej (dokumenty). Warszawa: Wydawnictwo MON, 1961.
  • Mała Encyklopedia Wojskowa. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967, s. 61–63.
  • Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00717-4.
  • Marek J. Chodakiewicz, Piotr Gontarczyk, Leszek Żebrowski: Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty. T. 1, 2, 3. Warszawa: Burchard Edition, 1999. ISBN 83-904446-6-6.
  • Piotr Gontarczyk: Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941-1944). Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2006. ISBN 83-60335-75-3.
  • Piskunowicz Henryk, Rodowody kadr dowódczych GL-AL. [w:] Myśl polityczna i czyn zbrojny Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Materiały sympozjum z okazji 40-lecia Polskiej Partii Robotniczej [druk wewnętrzny Wojskowego Instytutu Historycznego nr 21/82]. Warszawa 1982, s. 73–79.
  • Krzysztof Komorowski. Wkład dorobku organizacyjnego i doświadczeń GL w tworzenie Armii Ludowej. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4, s. 67–75, 1984. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
  • Pierwsze dokumenty odrodzonej Polski. Kraków: Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Krakowie, luty 1945.
Kontrola autorytatywna (jednostka organizacyjna wojska):
Na podstawie artykułu: "Armia Ludowa" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy