Cytrus w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Owoce cytrusów w przekroju poprzecznym Grejpfrut Narys kwiatowy Cytryna Citrus auratifolia jako bonsaiCytrus (Citrus L.) – rodzaj roślin z rodziny rutowatych. Wśród taksonomów trwają spory co do definiowania rodzaju, przy czym badania molekularne w XXI wieku wskazują raczej na potrzebę scalenia w ramach tego rodzaju kilku dawniej wyodrębnianych taksonów[2]. Problemy w klasyfikacji rodzaju powoduje też łatwość z jaką należące tu gatunki mieszają się, zdolność do rozmnażania apomiktycznego[3] oraz trwająca od tysięcy lat ich hodowla[4]. Zalicza się tu co najmniej 20–25 gatunków występujących w Azji południowej, wschodniej i południowo-wschodniej, w Australii i wyspach południowo-zachodniego Pacyfiku[3]. Gatunkiem typowym jest Citrus medica L.[5] Owoce tych roślin zwane cytrusami uważane są za jedne z najważniejszych owoców tropikalnych i subtropikalnych. W dokumentach chińskich znajdują się dowody na ich uprawę już 2200 lat p.n.e., wiele gatunków na półkulę zachodnią trafiło dopiero w XIX i XX wieku[4].
Spis treści
Morfologia | edytuj kod
Systematyka | edytuj kod
Łatwość z jaką gatunki cytrusów tworzą mieszańce, zdolność do rozmnażania apomiktycznego i w końcu co najmniej trwająca od kilku tysięcy lat hodowla sprawiają wiele kłopotów z klasyfikacją systematyczną roślin tego rodzaju. W zależności od autora w przeszłości wyodrębniano w tym rodzaju od 1 do 162 gatunków. W drugiej połowie XX wieku przyjmowano zwykle klasyfikację Waltera Tennysona Swinga[8], który wyróżnił w obrębie rodzaju 16 gatunków[2]. Od końca XX wieku kolejne prace systematyczne bazujące na kompleksowej analizie cech morfologicznych i chemotaksonomicznych wskazywały na niewłaściwe wyodrębnianie takich rodzajów jak Eremocitrus, Fortunella, Microcitrus i Poncirus. Prace bazujące na analizie budowy molekularnej DNA chloroplastowego potwierdziły zagnieżdżenie tych drobnych rodzajów w obrębie innych przedstawicieli rodzaju Citrus, co więcej okazało się, że najwyraźniej także rodzaje Clymenia i Oxanthera zagnieżdżone są w obrębie kladu Citrus[2].
Z analiz filogenetycznych wynika, że rodzaj Citrus tworzą dwa duże klady. Do grupy gatunków o wspólnym pochodzeniu i występujących w południowej części zasięgu rodzaju należą: przedstawiciele drobnych rodzajów Microcitrus i Eremocitrus rosnący w Australii i na Nowej Gwinei, Oxanthera z Nowej Kaledonii, Clymenia z Nowej Irlandii oraz cytron (Citrus medica) i Citrus indica. W obrębie drugiej grupy cytrusów klad bazalny tworzy poncyria trójlistkowa (Poncyria trifoliata=Citrus trifoliata). Grupę siostrzaną dla pozostałych cytrusów tworzy dawny rodzaj Fortunella i Citrus halimii[2].
Afraurantium A. Chev., Aurantium Mill., Limon Mill., Pleurocitrus Tanaka
Przy szerszym ujęciu taksonomicznym rodzaju synonimami taksonomicznymi są także[9]:
×Citrofortunella J. W. Ingram & H. E. Moore, Clymenia Swingle, Eremocitrus Swingle, Feroniella Swingle, Fortunella Swingle, Microcitrus Swingle, Oxanthera Montrouz., Poncirus Raf.
Rodzaj należący do rodziny rutowatych (Rutaceae Juss), rzędu mydleńcowców (Sapindales) Dumort., kladu różowych (rosids)[1]. W obrębie rutowatych należy do podrodziny Aurantioideae, plemienia Citreae, podplemienia Citrinae[9].
Gromada okrytonasienne (Magnoliophytina Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd rutowce (Rutales Perleb), rodzina rutowate (Rutaceae Juss.), plemię Citreae Meisn., podplemię Citrinae Engl. in Mart., rodzaj cytrus (Citrus L.)[10].
Klad o zasięgu południowym:
- Citrus medica L. – cytron (cedrat)
- Citrus indica Tanaka
- Citrus polyandra Tanaka (syn. Clymenia polyandra (Tanaka) Swingle)
- Citrus neocaledonica Guillaumin (syn. Oxanthera neocaledonica (Guillaumin) Tanaka)
- Citrus garrawayae F. M. Bailey (syn. Microcitrus garrowayae (F. M. Bailey) Swingle)
- Citrus australasica F. Muell. (syn. Microcitrus australasica (F. Muell.) Swingle)
- Citrus warburgiana F. M. Bailey (syn. Microcitrus warburgiana (F. M. Bailey) Tanaka)
- Citrus inodora F. M. Bailey (syn. Microcitrus inodora (F. M. Bailey) Swingle)
- Citrus australis (A. Cunn. ex Mudie) Planch. (syn. Microcitrus australis (A. Cunn. ex Mudie) Swingle)
- Citrus glauca (Lindl.) Burkill (syn. Eremocitrus glauca (Lindl.) Swingle)
- Citrus wintersii Mabb. (syn. Microcitrus papuana Winters)
- Citrus gracilis Mabb.
Klad o zasięgu północnym:
- Citrus trifoliata L. (syn. Poncirus trifoliata (L.) Raf.) – poncyria trójlistkowa
- Citrus japonica Thunb. (syn. Fortunella japonica (Thunb.) Swingle) – kumkwat japoński
- Citrus margarita Lour. (syn. Fortunella margarita (Lour.) Swingle) – kumkwat perłowy
- Citrus swinglei (syn. Fortunella polyandra)
- Citrus halimii B. C. Stone
- Citrus reticulata Blanco – mandarynka
- Citrus tachibana (Makino) T. Tanaka
- Citrus jambhiri Lush.
- Citrus cavaleriei H. Lév. ex Cavalerie (syn. Citrus ichangensis Swingle)
- Citrus maxima (Burm.) Merr. – pomarańcza olbrzymia, pompela
- Citrus latipes (Swingle) Tanaka
- Citrus hystrix DC. – papeda
- Citrus macroptera Montrouz.
- Citrus celebica Koord.
Inne taksony pochodzenia głównie mieszańcowego:
- cytryna zwyczajna (Citrus limon (L.) Burm. f.)
- cytryna Meyera (Citrus limonelloides)
- lima (limonka) (Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle)
- pomarańcza gorzka (pomarańcza kwaśna) (Citrus aurantium L., syn. C. aurantium subsp. amara Engler)
- pomarańcza bergamota (Citrus aurantium ssp. bergamia)
- pomarańcza limeta (limeta, limeta kwaśna) (Citrus limetta Risso)
- pomarańcza chińska (pomarańcza słodka) (Citrus sinensis (L.) Osbeck)
- citrofortunella – mieszańce różnych gat. cytrusów z kumkwatem
- cytranga – mieszaniec pomarańczy gorzkiej z poncyrią trójlistkową (Poncirus trifoliata)
- cytrangokwat – mieszaniec poncyrii trójlistkowej i kumkwatu
- grejpfrut (grape-fruit) (Citrus x paradisi Macfad. (pro sp.) – krzyżówka pomarańczy gorzkiej z innym gatunkiem, być może z p. olbrzymią
- kalamondin – mieszaniec mandarynki z kumkwatem
- klementynka – mieszaniec pomarańczy gorzkiej z mandarynką, o owocach pozbawionych nasion
- limkwat mieszaniec limonki z kumkwatem
- sweetie mieszaniec grejpfrutu z pomarańczą olbrzymią
- tangelo (Citrus x tangelo J. Ingram & H. Moore) – mieszaniec mandarynki i grejpfruta.
Zastosowanie | edytuj kod
- Kulinaria. Owoce różnych gatunków cytrusów i ich mieszańców są jadalne, a rośliny te są uprawiane w wielu krajach świata, w niektórych krajach stanowią ważne źródło ich dochodu.
- Rośliny lecznicze: cytrusy zawierają dużo witamin, szczególnie witaminy C, która podnosi odporność organizmu i pomaga uchronić się przed grypą. Dodatkowo są źródłem składników mineralnych (potasu i wapnia), białka i kwasów organicznych. Dzięki temu składowi skutecznie chronią przed wieloma poważnymi chorobami, np. awitaminozami, nowotworami i miażdżycą.
- Rośliny te są także z powodzeniem wykorzystywane w przemyśle kosmetycznym oraz spożywczym. Służą do produkcji perfum (np. bergamota) oraz dżemów, soków, lodów i innych smakołyków.
- Rośliny ozdobne. W krajach o ciepłym klimacie wiele gatunków jest uprawiane w ogrodach, parkach, na skwerach. W Polsce ze względu na klimat niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny pokojowe
Przypisy | edytuj kod
- ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
- ↑ a b c d e Randall J. Bayer, David J. Mabberley, Cynthia Morton, Cathy H. Miller, Ish K. Sharma, Bernard E. Pfeil, Sarah Rich, Roberta Hitchcock, Steve Sykes. A molecular phylogeny of the orange subfamily (Rutaceae: Aurantioideae) using nine cpDNA sequences. „American Journal of Botany”. 96, s. 668-685, 2009. Botanical Society of America, Inc.. [zarchiwizowane z adresu.
- ↑ a b c d e f Citrus (ang.). W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2010-12-19].
- ↑ a b c d Vaughan J.G., Geissler C.A.: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 90–95. ISBN 83-7255-326-2.
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-24].
- ↑ a b Stanisław Lisowski: Świat roślinny tropików. Poznań: Sorus Wydawnictwo, 1998, s. 125. ISBN 83-85599-78-9.
- ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ Swingle, W. T. 1943. The botany of Citrus and its wild relatives of the orange subfamily. In L. D. Batchelor and H. J. Webber, The citrus industry, 1st ed., vol. 1, History, world distribution, botany, and varieties, 129 – 474. University of California, Berkeley, California, USA.
- ↑ a b c d Germplasm Resources Information Network (GRIN). United States Department of Agriculture. [dostęp 2010-03-10].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Citrus (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-24].