Fasola

Fasola w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Strąki fasoli Nasiona fasoli

Fasola (Phaseolus L.) – rodzaj roślin jednorocznych i bylin należący do rodziny bobowatych. Naturalnie występują w Ameryce Południowej i Północnej, na północy sięgając po Connecticut, ale największe zróżnicowanie osiągają w tropikach[4]. Rodzaj obejmuje co najmniej od ok. 36[4] do 96 gatunków[5]. Liczne gatunki zostały rozpowszechnione w uprawie na całym świecie po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, przy czym większość w strefie tropikalnej. W klimacie umiarkowanym, w tym w Europie i Polsce, najważniejsze znaczenie użytkowe mają dwa gatunki – fasola zwykła i wielokwiatowa[4][6]. Rośliny z tego rodzaju należą do ważniejszych roślin uprawnych w skali świata[7].

Spis treści

Morfologia | edytuj kod

Pokrój
Pnącza zielne (jednoroczne i wieloletnie) osiągające do 6 m wysokości[4] o wijących się i przeważnie cienkich łodygach[7].
Liście
Złożone, z trzema listkami i drobnymi przylistkami[4].
Kwiaty
Motylkowe, zebrane w luźne grona. Działki kielicha w liczbie 5 zrośnięte. Płatki korony, także w liczbie 5, nierówne. Górny w formie okazałego żagielka. Boczne tworzą stulone skrzydełka okrywające łódeczkę zawierającą 10 pręcików i słupek. Pręciki zrosłe są w rurkę i tylko jeden, najwyższy, jest wolny. Zalążnia jest górna, powstaje z jednego owocolistka i zawiera kilka zalążków rozwijających się w nasiona. Płatki mają barwę od białej przez pomarańczowo-czerwoną, po czerwoną[4].
Owoce
Strąki cylindryczne lub spłaszczone, zawierające nasiona barwy białej, czarnej lub marmurkowe (wielobarwne)[4].

Systematyka | edytuj kod

Synonimy[8]

Alepidocalyx Piper, Minkelersia M. Martens & Galeotti, Rudua F. Maek.

Pozycja według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Phaseoleae, podplemienia Phaseolinae[8].

Pozycja według systemu Revala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.), podrodz. Phaseoloideae Burnett, plemię Phaseoleae DC., podplemię Phaseolinae Bronn. rodzaj fasola (Phaseolus L.)[9].

Wykaz gatunków[5]

Właściwości fizykochemiczne | edytuj kod

Zwykła surowa fasola zawiera w sobie fazynę – białko, które powoduje sklejanie się erytrocytów. Niektóre gatunki fasoli zawierają tyle fazyny, że już cztery lub pięć nasion wystarczy, by wystąpiły wymioty i biegunka. W ekstremalnym przypadku spożycie surowej fasoli może zakończyć się śmiercią. Dopiero w wyniku podgrzania do temperatury około 90 stopni Celsjusza zawarta w fasoli fazyna ulega rozkładowi[potrzebny przypis].

Zastosowanie | edytuj kod

Do rodzaju należą liczne rośliny uprawne uprawiane głównie jako warzywa o dużych wartościach odżywczych. Należą do grupy tzw. roślin strączkowych. W uprawie jest ok. 20 gat. fasoli. Niektóre gatunki o efektownych kwiatach uprawiane są także jako rośliny ozdobne.

Fasola w postaci zielonych strąków stanowi cenny surowiec do produkcji konserw i mrożonek[10].

Fasola stanowi surowiec dla przetwórstwa warzywnego[11].

W Zakliczynie od 2000 odbywa się Święto Fasoli. W roku 2006 do ugotowania potrawy zużyto m.in. 550 kg fasoli 'Piękny Jaś', ok. 500 kg różnych mięs, 100 kg warzyw[12].

Uprawa | edytuj kod

Pochodzenie i historia uprawy | edytuj kod

Fasola pochodzi z Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie uprawia się ją od ponad 7 tysięcy lat. Uznawana jest za jedną z najstarszych roślin uprawnych na terenie Peru i Meksyku[10]. Pierwsze informacje o uprawie fasoli w Europie pochodzą z 1542 roku. Początkowo nie potrafiono jej w odpowiedni sposób uprawiać i użytkować[11]. W XVI wieku uprawiana we Włoszech, Francji, w Niemczech i Anglii w ogrodach botanicznych[10].

W XVII wieku uprawa fasoli rozszerzyła się[11]. W połowie XVII wieku występowała już w Prusach Wschodnich w Królewcu. W Polsce u schyłku XVI wieku uprawiano fasolę jako roślinę ozdobną w klasztornych ogródkach, a dopiero w XVII wieku jako warzywo[10].

Wymagania | edytuj kod

Wymagania klimatyczne | edytuj kod

Fasola jest rośliną ciepłolubną[11] i ma duże wymagania termiczne. Jest wrażliwa na przymrozki, a chłód w okresie siewu powoduje gnicie nasion.

Fasola reaguje na temperaturę w zależności od fazy rozwojowej. W temperaturze od -5°C do -6°C uszkadzane są pęczniejące nasiona fasoli, kwiaty w temperaturze od -2°C do -3°C, natomiast strąki od -3°C do -4°C. Nasiona fasoli szybko pęcznieją po ulokowaniu w chłodnej i wilgotnej glebie, ale procesy kiełkowania nie zachodzą w temperaturze poniżej 8°C. Równomierne i szybkie kiełkowanie fasoli może mieć miejsce w temperaturze powyżej 13°C, a optymalna temperatura kiełkowania nasion fasoli i szybkich wschodów wynosi od 15°C do 18°C. Dla wzrostu fasoli optymalna temperatura wynosi od 16 do 25°C, a dla kwitnienia i zawiązywania strąków od 15 do 30°C[11].

Potrzebna do kiełkowania fasoli ilość wody wynosi od 70 do 110% masy nasienia. W okresie formowania i dojrzewania strąków fasola źle reaguje na zbyt dużą wilgotność powietrza i obfite opady, które wydłużają okres wegetacyjny, stwarzając warunki do porażenia przez choroby grzybowe. Silne wiatry negatywnie wpływają na fasolę, powodując mechaniczne uszkodzenia i wysychanie najdelikatniejszych liści.

Fasoli nie powinno się uprawiać w miejscach zacienionych[11]. Dobremu rozwojowi fasoli sprzyja klimat kontynentalny[10].

Wymagania glebowe | edytuj kod

Fasola ma mniejsze wymagania glebowe niż klimatyczne[11]. Można ją z powodzeniem uprawiać na wszystkich typach żyznych gleb o dużej zawartości związków próchniczych, szybko nagrzewających się, z dobrze uregulowanymi stosunkami wodnymi. Może być też uprawiana na glebach torfowych w przypadku opóźnionego siewu[10]. Najlepsze plony fasola daje na glebie średnio zwięzłej, przepuszczalnej, z dostateczną zawartością substancji organicznych i wapnia oraz na madach i czarnoziemach[11].

Fasolę powinno się uprawiać na glebach zaklasyfikowanych do klasy bonitacyjnej od I do IVb. Do jej uprawy najlepiej sprawdzają się wszystkie kompleksy pszenne i kompleks żytni bardzo dobry.

Fasolę powinno się uprawiać na glebach o odczynie obojętnym lub zasadowym. Źle reaguje na kwaśny odczyn gleby (poniżej 5,5 pH)[10]. Optymalne pH dla fasoli waha się od 6,5 do 7,8[11].

Produkcja | edytuj kod

Produkcja fasoli na świecie Udział procentowy kontynentów w produkcji fasoli

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23]  (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-22].
  4. ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 125. ISBN 0-333-74890-5.
  5. ↑ a b Phaseolus. W: The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2014-04-08].
  6. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  7. ↑ a b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
  8. ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-05].
  9. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Phaseolus (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-22].
  10. ↑ a b c d e f g ZofiaZ. Jasińska ZofiaZ., AndrzejA. Kotecki AndrzejA., Rośliny strączkowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993 .
  11. ↑ a b c d e f g h i HalinaH. Woyke HalinaH., JadwigaJ. Gabryl JadwigaJ., Warzywa strączkowe, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982 .
  12. ↑ Piękny Jaś w kotle (pol.). 24 września 2006. [dostęp 24 października 2009]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 grudnia 2009)].
Kontrola autorytatywna (takson):Identyfikatory zewnętrzne:
Na podstawie artykułu: "Fasola" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy