Gardeja

Na mapach: 53°36′26″N 18°56′28″E/53,607222 18,941111

Gardeja w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Gardeja (niem. Garnsee[2]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Gardeja[3][4], przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 55 z drogą wojewódzką nr 523. Siedziba gminy Gardeja. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1334 roku, zdegradowana w 1945 roku[5]. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Liczba ludności wsi w 1998 roku wynosiła ok. 1400 osób[6].

We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im Obrońców Westerplatte.

Mieszkańcy wsi wymieniają jeszcze przysiółek Hermanowo.

Spis treści

Samorząd | edytuj kod

Obszar wsi jest podzielony na 3 sołectwa: Gardeja I (zwarty obszar zabudowany byłego miasta), Gardeja II (pol. Szlemno, niem. Garnseedorf), Gardeja III[7].

Częścią obecnej Gardei III jest dawne Dębno (też Dębniak[8], niem. Eichbusch[9] – nazwa nieoficjalna). Przed 1914 było to wybudowanie wsi Garnseedorf (pol. Szlemno, następnie Gardeja II), zamieszkiwane w 1905 przez 55 osób[10][11].

Historia | edytuj kod

We wczesnym średniowieczu na tym terenie powstał pruski gródek o charakterze obronnym, który w 1233 został zajęty przez Krzyżaków. W sąsiedztwie istniała osada należąca do biskupów pomezańskich, w 1285 wzmiankowana jako siedziba cystersów. Gardeja otrzymała prawa miejskie ok. 1334 lub wcześniej (zapis z 1334 określa Gardeję jako miasto). Podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało poważnie zniszczone przez pożary, od 1525 w Prusach Książęcych. Od połowy XVI wieku Gardeja była siedzibą braci czeskich, od 1657 miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 do Prus. W 1883 uruchomiono kolej łączącą Gardeję z Grudziądzem i Malborkiem[6]. W plebiscycie narodowościowym w Prusach Wschodnich w 1920 98% głosujących w Gardei opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Z przyczyn komunikacyjnych Polsce przyznano oddaloną od miasta o 2 km stację kolejową na linii Kwidzyn-Grudziądz[12]. W okresie międzywojennym ulokowano tu placówkę Straży Celnej[13]. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo 80% zabudowy, co miało wpływ na odebranie Gardei praw miejskich[6].

Zabytki | edytuj kod

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa Kościół pw. św. Józefa

Według rejestru zabytków NID[14] na listę zabytków wpisane są:

  • układ urbanistyczny miasta, obecnie wsi, wraz z zespołem budowlanym, 1285-XX w., nr rej.: 156/90 z 22.01.1991
  • modernistyczny kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kwidzyńska, XIV, XVIII w., nr rej.: 500/96 z 2.04.1996
  • cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
  • cmentarz rzymskokatolicki, ul. Grudziądzka, pocz. XIX w., nr rej.: 499/96 z 2.04.1996
  • kaplica, 1926, nr rej.: j.w.
  • brama, nr rej.: j.w.

Ponadto w Gardei znajduje się gotycka wieża z XIV wieku przy kościele pw. św. Józefa.

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [dostęp 2020-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
  2. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  3. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  4. ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
  5. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
  6. ↑ a b c Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .
  7. ↑ Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].
  8. ↑ Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720
  9. ↑ Messtischblätt Garnsee, 1913
  10. ↑ Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs
  11. ↑ Westpreußisches Ortsverzeichnis
  12. ↑ Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja
  13. ↑ Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.
  14. ↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie. 2020-09-30. s. 51. [dostęp 2018-12-29].

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Bibliografia | edytuj kod

  • Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927 .


Na podstawie artykułu: "Gardeja" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy