Herezja

Herezja w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Herezja (gr. αἵρεσις hairesis – wybierać[1], łac. haeresis) – doktryna religijna odrzucana przez władze kościelne lub religijne jako błędna[2]. Koncepcja taka ma zastosowanie m.in. w buddyzmie, chrześcijaństwie, islamie, judaizmie oraz hinduizmie[3].

W klasycznej grece poprzez słowo „αἵρεσις” rozumiano odrębną szkołę lub partię, w epoce hellenistycznej było używane na określenie szkoły filozoficznej. W tych czasach nie miało ono znaczenia pejoratywnego, ale neutralne. Józef Flawiusz używał tego określenia wobec szkół teologicznych (esseńczycy, faryzeusze czy saduceusze, podobnie Dzieje Apostolskie 15,5 : niektórzy ze stronnictwa faryzeuszów). Wczesne chrześcijaństwo było nazywane „nazaretańską sektą” (ναζωραιων αιρεσεως) przez Tertullosa (Dz Ap 24,5), a Paweł z Tarsu przyznaje również, że było traktowane jako sekta w obrębie judaizmu (Dz Ap 28,22)[1]. Negatywnego charakteru określenie „herezja” nabrało w ramach chrześcijańskiego nurtu wraz z jego rozwojem[2].

W tradycji chrześcijańskiej herezja to interpretacja twierdzeń wiary chrześcijańskiej, polegająca na wyodrębnieniu jakiegoś zagadnienia i przedstawieniu go w sposób, który przeciwstawia się całości nauczania wiary. Nieprzyjmowanie jednego lub więcej twierdzeń, uznanych w Kościele za dogmat[4]. Jako pojęcie występujące w chrześcijaństwie[5], sensu stricto, odnosi się tylko do sporów doktrynalnych w obrębie chrześcijaństwa. Podobne do chrześcijańskiej herezji zjawiska zdarzały się w obrębie innych wielkich religii (judaizmie, islamie), mając w nich jednak inne znaczenie, inny wymiar i inne skutki. Dlatego można je określać jako herezję tylko umownie, przez analogię. Dawniej odstępca od religii rzymskokatolickiej nazywany był kacerzem[6].

W 1965 roku Kościół Katolicki przyjął deklarację Nostra aetate, w której wzywa do braterstwa między ludźmi i sprzeciwia się wszelkim formom dyskryminacji i prześladowań religijnych. W 2000 roku papież Jan Paweł II przeprosił w „milenijnym mea culpa” za podejście katolików do heretyków, żydów i kobiet w ciągu minionych 2000 lat. Oświadczenie to spotkało się z mieszanymi reakcjami[7].

Spis treści

Islam | edytuj kod

Z powodu braku scentralizowanego ośrodka religijnego oraz ścisłej doktryny muzułmańskiej nie można jednoznacznie uznać, które wyznania można uznać za heretyckie, a które nie. Przeważnie oskarżenia o herezję miały odniesienia do lokalnych wyznań. Spośród przykładowych takich potraktowań wymienić można to, że w Persji za herezję został uznany bahaizm, w państwie Mogołów sikhizm, a w Turcji alewityzm. Powszechnie za herezję uznane zostało podejście mutazylijskie, w wielu regionach nauki sufickie są heretyckie (za co przez Saudyjczyków krytykowana była nowożytna Turcja, w której ścieżka bektaszijadzka była popularyzowana wśród janczarów i możnych). Jezydyzm przez niektórych (np. salafickie Państwo Islamskie) jest uznawany za islamską herezję, ale także uznawana jest za religię nieislamską. Fundamentaliści sunniccy (wahhabici, salafici) uznają za herezję sufizm[8][9], islam szyicki[10][11], ruch ahmadijja, jak i nauki promowane przez umiarkowanych sunnitów[12].

Najwcześniejsze rozłamy w islamie oparte były o problem sukcesyjny po śmierci potomków Mahometa, z czego narodził się szyizm, sunnizm oraz charydżyzm. Z czasem narodziły się dodatkowe różnice, na przykład praktyka takfiru używana przez fundamentalistów sunnickich (salafitów/wahhabitów[13]) wobec wierzeń i praktyk innych muzułmanów. Mimo że Mongołowie zaadoptowali islam sunnicki, Ibn Tajmijja ogłosił ich heretykami, przeciwko którym dżihad był obowiązkiem[14]. To samo spotkało alawitów, których Ibn Tajmijja także uznał za heretyków[15]. Pięćset lat później, podczas rozprzestrzeniania się wahhabizmu na drodze podbojów, wybuchła wojna otomańsko-saudyjska, która przez saudyjskich wahhabickich uczonych była usprawiedliwiana tym, iż Turcy nie byli kanonicznymi muzułmanami, a Imperium Osmańskie głosiło heretyckie idee[16].

Judaizm | edytuj kod

Pierwotne herezje w judaizmie były to klasyczne herezje bałwochwalcze i synkretyczne, o których informacje zawarto w Starym Testamencie. Z ważniejszych pozostałości synkretyzmu pozostaje samarytanizm. Później za heretyckie oskarżane były różne ugrupowania żydowskie pod okupacją helleńsko-rzymską, ale te oskarżenia miały charakter wzajemny (czego skutkiem jest oskarżenie o herezję saduceuszy przez Talmud, księgę faryzejską). Przed zniszczeniem świątyni Sanhedryn za herezję uznawał relatywizm w sprawie Prawa, konieczności istnienia Świątyni, konieczności ofiar świątynnych i inne. Wczesne chrześcijaństwo też było uznawane za herezję.

Chrześcijaństwo | edytuj kod

Znaczenie | edytuj kod

W chrześcijaństwie od pierwszych wieków herezją określano wybiórczą interpretację prawd wiary, Pisma Świętego, symboli – eksponowanie jednych prawd i pomijanie innych. Wobec osób, które trwały przy swoim zdaniu wbrew opinii synodów i papieży, ogłaszano anatemę. Według definicji podanej przez św. Tomasza z Akwinu (1225–1274), herezja polega na odrzuceniu w mniejszej lub większej części depozytu wiary[17]– nauki Kościoła na temat wiary i moralności, nie zaś kwestii liturgicznych, organizacyjnych itp. Definicję tę Tomasz sformułował w odniesieniu do Kościoła katolickiego, jednak pozostałe wyznania chrześcijańskie ujmują istotę herezji w sposób bardzo podobny.

Herezję należy odróżnić od apostazji (całkowitego porzucenia wiary) i od schizmy (wypowiedzenia posłuszeństwa najwyższej władzy duchownej – w Kościele rzymskim papieżowi, w Kościołach partykularnych – patriarsze bądź katolikosowi).

Herezja w ujęciu nauki katolickiej | edytuj kod

Kodeks prawa kanonicznego w kanonie 751 podkreśla, że apostazja i schizma nie są herezjami oraz podaje definicje[18]:

Herezją nazywa się uporczywe, po przyjęciu chrztu, zaprzeczanie jakiejś prawdzie, w którą należy wierzyć wiarą boską i katolicką, albo uporczywe powątpiewanie o niej; apostazją – całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej, schizmą – odmowa uznania zwierzchnictwa Biskupa Rzymskiego lub utrzymywania wspólnoty z członkami Kościoła, uznającymi to zwierzchnictwo.

Augustyn, ojciec i doktor Kościoła, podkreślał, że ludzie, którzy nie wymyślili herezji, ale nauczyli się jej od innych oraz zamiast uporczywie przy niej obstawać nadal poszukują prawdy „w żaden sposób nie mogą być zaliczani do heretyków”[1].

Herezja może być „materialna”, przez co rozumie się niezawiniony błąd w wierze lub gdy wynika z ignorancji, albo „formalna” – gdy polega na odrzucaniu doktryny, co do której osoba jest przekonana, że jest prawidłowa, a pomimo tego ją odrzuca oraz jednocześnie akceptuje autorytet Boga w innych sprawach. Grzechem jest tylko herezja formalna, ale jest ona mało realna i psychologicznie nieprawdopodobna[1]. Z kolei łączność z Kościołem powszechnym heretyk (herezjarcha) traci dopiero w momencie, gdy odmawia poddania się rozstrzygnięciu Kościoła w danej kwestii.

Bezpośrednim skutkiem popadnięcia w herezję jest utrata zdolności do pełnienia wszelkich obowiązków chrześcijańskich oraz utrata wszelkich godności, urzędów i władzy duchownej. Osoby głoszące herezje są zagrożone karami kościelnymi, dzielącymi się na[19]: 1. kary zaciągane przez sam fakt popełnienia czynu zakazanego przez prawo (latae sententiae), 2. kary wymierzane przez właściwą władzę kościelną (ferendae sententiae).

Kary doczesne, stosowane w wiekach średnich, nie były wymierzane heretykom przez władze kościelne, lecz przez władze świeckie – bowiem herezja (jak również bluźnierstwo, schizma i apostazja) były przestępstwami prawa świeckiego. Karami tymi były konfiskata majątku, uwięzienie, a nawet spalenie na stosie.

W XVI wieku Kościół katolicki na mocy bulli papieża Leona X: Decet Romanum Pontificem, uznaje za herezję naukę twórców reformacji, wśród nich Marcina Lutra i Jana Kalwina. Dzisiejsza nauka posoborowa traktuje ich kontynuatorów jako „braci odłączonych”, w dalszym ciągu dostrzegając zasadnicze różnice w interpretacji Prawdy Objawionej[20]. Prawosławie jest uznawane za najbliższe jedności z kościołem katolickim, poprzez sukcesję apostolską i sakramenty, szczególnie kapłaństwo i Eucharystię[21]. O herezji w stosunku do Kościołów prawosławnych można mówić jedynie w odniesieniu do dogmatu o prymacie Piotra. Prawosławni odrzucają też dogmaty maryjne: o Niepokalanym Poczęciu i o Wniebowzięciu. W momencie swego powstania schizmatycki był również kościół anglikański, w którym dopiero w II połowie XVI wieku doszło do protestantyzacji. Nie są także herezjami sensu stricto poglądy filozoficzno-teologiczne, które stoją w zupełnej sprzeczności z Biblią (jak politeizm czy ateizm).

Po Soborze Watykańskim II w postawie Kościoła katolickiego wobec wyznań uznawanych wcześniej za heretyckie zaszła istotna zmiana – polega ona na zaprzestaniu eksponowania ich niezgodności z nauką katolicką, zamiast tego podkreśla się dobre intencje chrześcijan wszelkich wyznań, nazywanych „braćmi odłączonymi”. Wiele sprawowanych przez nich obrzędów „wzbudza rzeczywiste życie łaski” i daje „dostęp do społeczności zbawionych”, co nie umniejsza faktu braku ich uczestnictwa w tej jedności, którą ustanowił Chrystus dla swego Kościoła[22].

Efektem było przystąpienie Kościoła katolickiego do ruchu ekumenicznego, a następnie wiele wspólnych aktów Kościoła katolickiego i innych Kościołów, w szczególności wzajemne odwoływanie klątw rzucanych w przeszłości i wspólne deklaracje teologiczne. Z drugiej strony deklaracja Dominus Iesus z 6 sierpnia 2000 nie pozostawia wątpliwości, że – z punktu widzenia Kościoła katolickiego – wierni innych wyznań mają trudniejszą drogę do zbawienia. Tym niemniej analogiczne działania są również podejmowane ze strony Kościołów niekatolickich.

Przekrój historyczny | edytuj kod

Herezja – w znaczeniu, jakim rozumiana jest powszechnie – to koncepcja czysto chrześcijańska; nie sposób doszukać się jej w Starym Testamencie. Z przekazów starotestamentowych wynika wprawdzie, że kapłani i prorocy żydowscy potępiali i często karali odstępstwa od wiary, nie ulega jednak wątpliwości, że i w czasach Jezusa i św. Pawła wśród Żydów panowały znaczne rozbieżności poglądów w kwestiach religijnych. Pierwotnie w okresie przedchrześcijańskim greckie słowo αἵρεσις (hairesis) znaczyło tyle co „wybór” albo „to co wybrane”, a pojęcia tego używano powszechnie w sensie opowiedzenia się po stronie jednej ze szkół filozoficznych i głoszonych przez nią poglądów. Termin αἱρετικός (hairetikos) pojawia się w Biblii tylko raz – w przypisywanym tradycyjnie Pawłowi Apostołowi nowotestamentowym Liście do Tytusa, gdzie równie dobrze może oznaczać „sekciarza”, co „odszczepieńca”. Z drugiej strony jednak spokrewniony z nim rzeczownik αἵρεσις – w znaczeniu „stronnictwo religijne” w rodzaju saduceuszy czy faryzeuszy z epoki II Świątyni Jerozolimskiej (Dzieje 5, 17 i 15, 5) czy sekty wczesnochrześcijańskiej (Dzieje 24, 5) – spotykamy w Nowym Testamencie wielokrotnie. Zarówno w przypisywanych tradycyjnie Łukaszowi Ewangeliście Dziejach Apostolskich, jak i w 1. Liście Pawła do Koryntian termin „herezja” odnosi się do różnego rodzaju koterii i ugrupowań dysydenckich (1 Kor 11, 19) w kontekście implikującym, że ich fałszywe doktryny prowadzą do rozłamu w łonie rodzącego się Kościoła chrześcijańskiego. 2. List Piotra używa pojęcia herezji w sposób tożsamy niemal znaczeniu, jakim posługiwali się nim w wiekach średnich i później: „Znaleźli się jednak fałszywi prorocy wśród ludu tak samo, jak wśród was będą fałszywi nauczyciele, którzy wprowadzą wśród was zgubne herezje” (2 P 2, 1).

Chrześcijaństwo znało (i zna) dziesiątki, jeżeli nie setki herezji (najszerzej znane i najbardziej znaczące z nich zostały wymienione poniżej). Herezje pojawiały się od zarania chrześcijaństwa, już za czasów apostolskich. Naturalną koleją rzeczy, najwięcej ich było w okresie, gdy teologia chrześcijańska wypracowywała swe podstawy, czyli w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, jednak zdarzają się i dziś. Jest rzeczą do ustalenia, ile z tych sporów teologicznych toczyło się na tle rzeczywistych różnic zdań, a ile na tle rozbieżności w tłumaczeniach i błędów w kopiowaniu Pisma Świętego, uchwał soborów i pism poszczególnych myślicieli. Z reguły przynosiły Kościołowi rzymskokatolickiemu pozytywne skutki. Gnostyckie apokryfy Nowego Testamentu spowodowały opracowanie kanonu Biblii. Nurt doktrynalny antytrynitaryzm zaowocowały powstaniem uściślonego dogmatu o Trójcy Świętej, podobnie związane nurty doktrynalne z pojmowaniem osoby Chrystusa pomogły w opracowaniu nauki o Nim.

Grupy wyznawców większości herezji z reguły zanikały niedługo po śmierci ich twórców. Dokładnie tę regułę opisuje przedstawiony w 5 rozdziale księgi Dziejów Apostolskich żydowski nauczyciel, Gamaliel (wersety 34–39).

Zdecydowana większość herezji pełnego średniowiecza (XI–XIII, a nawet XIV wiek) oprócz religijnego miały także podłoże społeczne lub quasi–narodowościowe. Przykładem mogą być katarzy, których doktryna była ściśle związana z względną niezależnością i odmiennością południowej Francji (głównie Langwedocji) od reszty królestwa. Z kolei pojawienie się herezjarchów w XII wieku było odpowiedzią na rozwój miast i niedostatecznie w nich rozwinięte duszpasterstwo.

Rola herezji w historii doktryny katolickiej | edytuj kod

Pojawienie się herezji wpłynęło na zacieśnienie się więzów w łonie wspólnoty Kościoła, a ponadto pobudziło refleksję teologiczną, która pogłębiła rozumienie Objawienia. Na tę ostatnią funkcję herezji zwrócił uwagę św. Augustyn:

Czy dokładnie rozprawiano o Trójcy Świętej, zanim poczęli szczekać arianie? A czy dokładnie rozprawiano o pokucie, zanim nowacjanie sprzeciwiać jej się poczęli? Tak samo niedokładnie rozprawiano o chrzcie, nim znajdujący się poza Kościołem rebaptyzanci przeciwną naukę ogłosili. Nawet o jedności Chrystusa nie wyrażano się z należytą dokładnością, aż dopiero znane rozdwojenie poczęło gnębić słabych braci. Wtedy to ci, którzy umieli objaśniać Pismo Święte i rozwiązywać trudności, wydobyli na wierzch ciemne miejsca Pisma Świętego w mowach i rozprawach, pragnąc ratować od zguby słabych braci, nękanych trudnościami ze strony ludzi bezbożnych[23]

Według Tomasza z Akwinu herezje powstałe w łonie chrześcijaństwa, wydają się zmierzać do tego głównie, by odebrać Chrystusowi Jego godność. Chrystus przyszedł by zniweczyć w świecie dzieło diabła, ten zaś z kolei stara się ze wszystkich swych sił i całą swą inteligencją sprawić, by unicestwić dzieło Chrystusa. Herezje zatem mają znamię działania Antychrysta, gdyż mówi św. Jan: Żaden duch, który nie uznaje Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch antychrysta (1 J, 4,3). Diabeł najpierw próbował zniszczyć dzieło Chrystusa przez tyranów – despotów, którzy zabijali cieleśnie chrześcijan jako męczenników, następnie zaś przez heretyków, dzięki którym wielu wiernych zabijanych jest przez szatana duchowo[24]. Począwszy od średniowiecza, Kościół, świadomy tych duchowych skutków herezji, próbował bronić wiernych przed nimi, powołując Inkwizycję.

Najpoważniejsze doktryny uznawane za heretyckie w kościele katolickim | edytuj kod

Ortodoksja kościelna kształtowała się w polemice z licznymi ruchami religijnymi. Były to między innymi:

Wiele z tych nurtów z czasem przekształciło się w odrębne struktury kościelne, nazywane dziś starożytnymi Kościołami przedchalcedońskimi.

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b c d The New Catholic Encyclopedia ↓.
  2. ↑ a b Encyclopedia Britannica: Heresy (ang.). [dostęp 2017-04-23].
  3. ↑ heresy. W: Britannica Concise Encyclopedia. Encyclopædia Britannica, Inc., 2006, s. 866. ISBN 978-1-59339-492-9.
  4. ↑ Por. Herezja. W: Rahner K., Vorgrimler H.: Mały słownik teologiczny. s. 138.
  5. ↑ Herezja – Encyklopedia PWN. [dostęp 2010-02-20].
  6. ↑ Kacerstwo – Słownik języka polskiego.
  7. ↑ Pope Offers Historic Mea Culpa (ang.). 2000. [dostęp 2017-04-24].
  8. ↑ Egipt: Salaficka przemoc wobec sufich (ang.)
  9. ↑ Salafici przeciwko sufitom: Nowy konflikt w Sudanie (ang.),
  10. ↑ John Limbert (2009). Negotiating with Iran: Wrestling the Ghosts of History. US Institute of Peace Press. s. 29. ​ISBN 978-1-60127-043-6​.
  11. ↑ Masooda Bano (2012). The Rational Believer: Choices and Decisions in the Madrasas of Pakistan. Cornell University Press. s. 73. ​ISBN 978-0-8014-6433-1​.
  12. ↑ Packer, George (11 September 2006). The Moderate Martyr – A radically peaceful vision of Islam. The New Yorker. Condé Nast. (ang.)
  13. ↑ Peter, Frank; Ortega, Rafael (2014-09-30). Islamic Movements of Europe. I.B.Tauris. s. 37. ​ISBN 978-1-84885-845-9​.
  14. ↑ Janin, Hunt. Islamic Law: The Sharia from Muhammad's Time to the Present autorstwa Hunt Janin i Andre Kahlmeyer, McFarland and Co. Publishers, 2007, s. 79
  15. ↑ Rougier, Bernard (2008). Everyday Jihad: The Rise of Militant Islam Among Palestinians in Lebanon. Harvard University Press., s. 162. ​ISBN 0-674-03066-4​.
  16. ↑ Elizabeth Sirriyeh, Salafies, "Unbelievers and the Problems of Exclusivism". Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies, wol. 16, numer 2. (1989), s. 123–132.
  17. ↑ św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, tom 15, Traktat: Wiara, Zagadnienie 11: O herezji, Artykuł 2: Czy, ściśle mówiąc, herezja dotyczy tego, co należy do wiary?, www.katedra.uksw.edu.pl [dostęp 2018-11-06] .
  18. ↑ Kan. 751. W: Kodeks Prawa Kanonicznego. T. Księga III. Nauczycielskie zadanie Kościoła. Kanony wstępne.
  19. ↑ Kara, która ratuje duszę, „Niedziela. Edycja warszawska 25/2011” [dostęp 2018-11-06]  (pol.).
  20. ↑ Sobór Watykański II: Dekret o Ekumenizmie, 19. 1965. [dostęp 2010-02-22]. Cytat: Trzeba jednak przyznać że między tymi Kościołami i Wspólnotami a Kościołem katolickim istnieją rozbieżności wielkiej wagi, nie tylko na podłożu historycznym, socjologicznym, psychologicznym i kulturowym, lecz głównie w interpretacji prawdy objawionej.
  21. ↑ Sobór Watykański II: Dekret o Ekumenizmie, 15. 1965. [dostęp 2010-02-22].
  22. ↑ Sobór Watykański II: Dekret o Ekumenizmie, 3. 1965. [dostęp 2010-02-22]. Cytat: Mimo to odłączeni od nas bracia, pojedynczo lub w swoich Kościołach czy Wspólnotach, nie cieszą się tą jednością, jakiej Jezus Chrystus chciał użyczyć hojnie tym wszystkim, których odrodził i jako jedno ciało obdarzył nowym życiem, a którą oznajmia Pismo św. i czcigodna Tradycja Kościoła. Pełnię bowiem zbawczych środków osiągnąć można jedynie w katolickim Kościele Chrystusowym, który stanowi powszechną pomoc do zbawienia.
  23. ↑ Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów[potrzebny przypis], przeł. Jan Sulowski, oprac. Emil Stanula CSsR, Warszawa 1986, ATK, PSP 37-42.
  24. ↑ Tomasz z Akwinu, Contra errores Graecorum, Pars 2, Prologus. Polski przekład: Sprostowanie błędów greckich, w: Tenże, Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1984, Wydawnictwo „W drodze”.

Bibliografia | edytuj kod

Na podstawie artykułu: "Herezja" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy