Język maryjski

Język maryjski w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także: język czeremiski – język podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich z rodziny uralskiej.

Spis treści

Występowanie | edytuj kod

Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari Eł (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżegorodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.

Użytkownicy i dialekty | edytuj kod

Dialekty maryjskie:

     górski

     północno-zachodni

     łąkowy

     wschodni

Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:

  • dialekt górski
  • dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym
  • dialekt łąkowy
  • dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego

Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.

W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego[1].

Standardy literackie | edytuj kod

Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.

Historia | edytuj kod

Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.

Alfabet | edytuj kod

Alfabet języka maryjskiego (1887)

Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej grażdance i składa się z 31 liter:

  • а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.

Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:

Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:

Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.

Wymowa | edytuj kod

Samogłoski | edytuj kod

W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.

Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:

Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie i jest płaskie, a y i o są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski (u, e, ø, ə, a) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.[2]

Spółgłoski | edytuj kod

Redukcja samogłosek | edytuj kod

Centralna samogłoska ə jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie e, ø i o ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w ə; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.

Akcent | edytuj kod

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka | edytuj kod

Rzeczowniki | edytuj kod

Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:

Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską — ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.

Zaimki osobowe | edytuj kod

W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.

Przymiotniki | edytuj kod

Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:

Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:

Liczebniki główne | edytuj kod

Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa — samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:

Liczebniki porządkowe | edytuj kod

Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.

Czasowniki | edytuj kod

Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.

Bezokolicznik | edytuj kod

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:

Czas teraźniejszy | edytuj kod

Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 | edytuj kod

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.

Czas przeszły 2 | edytuj kod

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.

Tryb wolitywny | edytuj kod

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.

Tryb rozkazujący | edytuj kod

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.

Słownictwo | edytuj kod

Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.

Zobacz też | edytuj kod

Bibliografia | edytuj kod

  • P. Hajdú: Narody i języki uralskie. Warszawa: 1971.
  • E. Kangasmaa-Minn: Mari. W: The Uralic Languages. D. Abondolo (red.). London: 1998, s. 219–248. ISBN 0-415-08198-X.
  • Е.И. Коведяева: Марийский язык. W: Языки мира: Уральские языки. В.Н. Ярцева (red.). Москва: 1993, s. 148–164. ISBN 5-02-011069-8.

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b ВПН-2010, www.gks.ru [dostęp 2017-11-24]  (ros.).
  2. ↑ Dennis Estill. Revisiting the Meadow Mari Vocalic System. „Linguistica Uralica”. 48/3, s. 228–237, 2012. Estonian Academy Publishers. DOI: 10.3176/lu.2012.3.09. ISSN 1736-7506. 
Kontrola autorytatywna (makrojęzyk):
Na podstawie artykułu: "Język maryjski" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy