Język rosyjski

Język rosyjski w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Język rosyjski (ros. русский язык, russkij jazyk; dawniej też: język wielkoruski) – język należący do grupy języków wschodniosłowiańskich. Posługuje się nim jako pierwszym językiem około 145 mln ludzi, ogółem (według różnych źródeł) 250-300 mln. Jest językiem urzędowym w Rosji, Kirgistanie, Kazachstanie[2] i na Białorusi. Jest jednym z pięciu języków oficjalnych i jednocześnie jednym z sześciu języków konferencyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się pismem zwanym grażdanką – graficzną odmianą cyrylicy powstałą na skutek jej upraszczania.

W czasach ZSRR język rosyjski był nauczany obowiązkowo we wszystkich krajach Układu Warszawskiego. Współcześnie stracił tam na znaczeniu ze względu na wyparcie go ze szkół przez języki Europy Zachodniej (m.in. angielski i niemiecki), utratę znaczenia obszarów rosyjskojęzycznych pod względem gospodarczym, kulturowym, naukowym i militarnym oraz przez rządowe akcje skierowane przeciw używaniu języka rosyjskiego (kraje bałtyckie, Ukraina, Gruzja). Mimo tego według badań Eurostatu jest to wciąż jeden z najpopularniejszych języków obcych znanych Polakom[3].

Język rosyjski używany jest również w krajach, w których nie ma statusu oficjalnego. Są to: Ukraina, Stany Zjednoczone, Łotwa, Izrael, Uzbekistan, Brazylia, Mołdawia, Kanada, Estonia, Litwa, Niemcy, Azerbejdżan, Armenia, Turkmenistan, Tadżykistan, Grecja, Australia, Rumunia, Finlandia i Polska.

Spis treści

Liczba mówiących | edytuj kod

Język rosyjski jako język ojczysty jest rozpowszechniony wśród etnicznych Rosjan oraz licznych narodowości dawnego Związku Radzieckiego, które zaznały rusyfikacji lingwistycznej. Jako drugi język rosyjski stosowany jest też głównie na terytorium dawnego ZSRR oraz w licznych skupiskach emigrantów poza jego terytorium. W krajach dawnego RWPG język rosyjski był powszechnie nauczany w szkołach w latach 1950-1990, ale obecnie znajomość języka rosyjskiego w tych krajach zanika.

W Rosji (według spisu ludności) w 2010 roku było 137,5 mln osób mówiących po rosyjsku (92,2% ludności)[4].

Na Ukrainie (według spisu ludności) w 2001 roku dla 14,3 mln osób (29,6%) rosyjski był językiem ojczystym[5], a dla 17,2 mln osób stanowił drugi język[6], co daje łącznie 31,5 mln osób (65,3% ludności) mówiących po rosyjsku.

W Kazachstanie (według spisu ludności) w 2009 roku było 11,4 mln osób mówiących po rosyjsku (71,2% ludności)[7].

Na Białorusi (według spisu ludności) w 2009 roku dla 3,9 mln rosyjski był językiem ojczystym, 6,7 mln osób (70,5% ludności) posługiwała się rosyjskim w domu[8][9].

Ponadto kilka milionów osób posługujących się językiem rosyjskim mieszka w krajach bałtyckich, Mołdawii, krajach zakaukaskich, Kirgistanie i innych krajach Azji Środkowej.

Gramatyka | edytuj kod

 Osobny artykuł: Gramatyka języka rosyjskiego.

Alfabet | edytuj kod

 Osobny artykuł: Alfabet rosyjski.

Język rosyjski zapisywany jest grażdanką, wprowadzoną przez Piotra Wielkiego uproszczoną wersją cyrylicy, następnie nieco uproszczoną w 1918. Od tego czasu składa się z 33 liter (jednak patrz niżej nt. litery ё).

Litery э i я zostały wprowadzone w 1710, й w 1735, a ё w 1797. Oficjalny kształt liter został zatwierdzony w 1708. Modyfikacje alfabetu objęły też wykreślenie niektórych liter. Były to: i (Ii), iżyca (Ѵѵ), fita (Ѳѳ), omega (Ѡѡ), zieło (Ѕѕ), ksi (Ѯѯ), psi (Ѱѱ), jusy (Ѧѧ, Ѩѩ, Ѫѫ, Ѭѭ) i jać (Ѣѣ).

Litera ё jest używana rzadko, z reguły w słownikach, książkach dla dzieci, podręcznikach dla uczących się rosyjskiego oraz niekiedy w nazwach towarowych albo kiedy trzeba rozróżnić sens: все – всё (wszyscy – wszystko), небо – нёбо (niebo – podniebienie). Zazwyczaj zapisywana jest jako е (np. Алла Пугачёва jest zapisywana jako Алла Пугачева). W treści artykułów rosyjskiej Wikipedii litera ё jest zawsze używana.

Litera ъ w latach 20. i 30. była zastępowana apostrofem. Obecnie taki sposób oddawania litery ъ można spotkać w rękopisach osób starszych.

Znak akcentu rzadko jest stosowany w piśmie: w słownikach i niektórych podręcznikach języka rosyjskiego. Stosunkowo rzadkie są przykłady słów nieróżniących się pisownią, lecz posiadających różne znaczenie i akcent: słowo „временная” w zależności od akcentu znaczy „tymczasowa” („вре́менная”) lub „czasowa” („временна́я”); „самой красивой” będzie tłumaczone jako „samej pięknej” („само́й красивой”) lub „najpiękniejszej” („са́мой красивой”).

Transkrypcja alfabetu rosyjskiego na alfabet polski | edytuj kod

Transkrypcja – sposób konwersji pisma – polega na przybliżonym, możliwie wiernym zastąpieniu dźwięków mowy oznaczanych za pomocą jednego alfabetu znakami innego alfabetu[10].

Wymowa | edytuj kod

Pewne cechy wymowy rosyjskiej nie są uwzględniane w transkrypcji:

  • О nieakcentowane wymawia się niemal jak /a/, np.: вода́ (woda) – /wa|da/, коро́ва (korowa) – /ka|rowə, пу́сто (pusto) – /|pustə/.
  • Nieakcentowane е i я (oraz а po ч, щ) wymawia się pośrednio między /e/ i /i/ (/ɪ/), np. весна́ (wiesna) – /wi|sna/, пятно́ (piatno) – /pi|tno/, часы́ (czasy) – /czisy/.
  • Rosyjskie miękkie s´, z´ są mniej miękkie od polskich ś, ź, brzmią trochę jak sj, zj w jednej głosce. Połączenia си, зи należy więc wymawiać możliwie twardo, jak w sinus, rozindyczyć.
  • Ч, щ są zawsze miękkie. (Ж, ш, ц są zawsze twarde.) Brzmią jak polskie ć i ś. Щ można też wymawiać jako podwójne miękkie sz.
  • Rosyjskie l jest zawsze miękkie. Brzmi pośrednio między l i j. Przy jego wymowie należy przybliżyć całą przednią i środkową część języka do podniebienia. Rosyjskie ли wymawiamy jak polskie li.
  • Natomiast rosyjskie ł odpowiada polskiemu ł scenicznemu (czyli jest bardziej podobne do l od polskiego potocznego ł, tzn. u niezgłoskotwórczego). Przy jego wymowie należy trzymać prawie cały język nisko i tylko jego czubkiem dotykać do zębów. Zmiękczanie л jest więc w zasadzie regularne.
  • W rosyjskim в po bezdźwięcznych wymawiamy jak polskie w (a nie f). Твой należy więc wymawiać wyraźnie /twoj/.
  • Połączenia -тся, -ться w zakończeniach czasowników zwrotnych wymawia się jak /-csa/.
  • Г w końcówkach dopełniacza -ого, -его wymawia się jak polskie w, np. до́брого (dobrogo) – /|dobrawa/, дре́внего (driewniego) – /|dr´ewniwə/
  • Wyrazy что, что́бы (czto, cztoby) wymawia się jak /szto/, /|sztoby/.

Klasyfikacja | edytuj kod

Rosyjski jest językiem słowiańskim należącym do rodziny indoeuropejskich.

Jeśli wziąć pod uwagę język mówiony, najbliższymi językami pokrewnymi są białoruski i ukraiński, również należące do grupy języków wschodniosłowiańskich.

Na podstawowe słownictwo, zasady słowotwórstwa oraz – do pewnego stopnia – odmiany i styl literacki rosyjskiego miał wpływ język cerkiewnosłowiański. Ten ostatni stanowił rozwinięcie i częściowo pokrywał się z językiem staro-cerkiewno-słowiańskim używanym w rosyjskiej cerkwi ortodoksyjnej. Wiele słów współczesnego rosyjskiego jest bliższych w formie współczesnemu bułgarskiemu niż ukraińskiemu czy białoruskiemu. Jednak w niektórych dialektach zachowały się formy wschodniosłowiańskie. W pewnych przypadkach stosowane są obydwie formy – wschodniosłowiańska i cerkiewnosłowiańska – z niewielkimi różnicami znaczeniowymi. Przykład: глава, głowa – szef; голова, głowa – część ciała. Również końcówki imiesłowów przymiotnikowych czasu teraźniejszego typu -ущий (-uszczij – polskie -ący) jest śladem wpływów cerkiewnosłowiańskich. Gwarowa końcówka -учий (-uczij) jest wynikiem zwykłego dla języków wschodniosłowiańskich rozwoju grupy tj.

W języku rosyjskim nazwy sportów zaczerpnięte są z angielskiego, np. баскетбол (baskietboł) – piłka koszykowa. Piłka po rosyjsku to z kolei мяч (miacz) (porównaj czeskie míč). Nazwy miesięcy pochodzą wprost z łaciny, np. январь (janwar´) – styczeń.

Powstanie i rozwój | edytuj kod

Język rosyjski powstał z języka prasłowiańskiego. Poniżej przedstawiono historię języka rosyjskiego w porównaniu z historią języka polskiego (zastosowano transkrypcję):

Język rosyjski należy do grupy wschodniej, z czym wiążą się już pewne różnice:

  • grupy typu TorT (grupy spółgłoskowo-samogłoskowe, w których "T" oznacza dowolną spółgłoskę) przeszły w ToroT, a nie w TroT korva > korova > корова (korowa – pol. krowa < krova) melko > moloko > молоко (mołoko – pol. mleko < mleko)
    • grupy typu orT- rozwinęły się jak w grupie zachodniej olketь > loketь > локоть (łokot´ – pol. łokieć) ordlo > ralo > рало (rało – pol. radło < radlo)
  • druga palatalizacja dotyczyła też grup typu kvě, gvě które dały grupy typu c´vě(цве – cwie), z´vě (зве – zwie) květъ > c´větъ > цвет (cwiet – pol. kwiat) gvězda > z´vězda > звезда (zwiezda – pol. gwiazda)
  • połączenia tj, dj dały č, ž (ч, ж – cz, ż) zamiast c, dz vidją > vižą > вижу (wiżu – pol. widzę < vidz´ą)
  • grupy tl, dl uprościły się do l (ł) mydlo > mylo > мыло (myło – pol. mydło)

Ponadto:

  • ždž > zż vyjěždžatь > выезжать (wyjezżat´ – pol. wyjeżdżać – ždž < zdj) moždžьčьkъ > мозжечок (mozżeczok – pol. móżdżek ("móżdżeczek") – ždž < zg´)
  • Brak prelabializacji ą. Np.: ąglь > уголь (ugol – pol. węgiel < vąglь)
  • Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě zaszło konsekwentnie, jak w polskim. Np.: sę > ся (sia – pol. się)
  • Przegłos lechicki oczywiście nie zaszedł. Za to akcentowane ´e przeszło zwykle w ´o (nie dotyczy jaci) Np.: nesą > несу́ (nie|su – pol. niosę) nesešь > несёшь (nie|siosz – pol. niesiesz) pьsъ > пёс (pios – pol. pies) čr´nъjь > чёрный (|czornyj – pol. czarny) ale bělъjь > бе́лый (|biełyj – pol. biały)
vr´ba > ве́рба (|wierba – pol. wierzba)
  • Zanik jerów słabych i przemiana mocnych (twardy w o, miękki w e). Np.: dьnь > день (dień – pol. dzień) sъnъ > сон (son – pol. sen)
    • Nie pojawiło się e po spółgłoskach twardych, więc э to rzadka litera. Nawet w najnowszych zapożyczeniach e zmiękcza. Np.: веб сайт (wieb sajt – ang web site /ueb sajt/ – strona WWW)
  • Nie ma śladów długich samogłosek: bogъ > бог (bog – pol. bóg)
    • Grupy typu ojo ulegały ściąganiu rzadziej niż w polskim:
    dobraja > добрая (dobraja – pol. dobra)
    • W szczególności grupy typu oje dały o, a nie e:
    starajego > старого (starogo – pol. starego)
  • Zanik nosowości (denazalizacja): ą > u, ę > ä > a dąbъ > дуб (dub – pol. dąb) tęžьkъjь > тяжкий (tiażkij – pol. ciężki)
  • Rozwój sonantów był raczej prosty.
    • r > or trgъ > торг (torg – pol. targ)
    • r´ > ´er zr´no > зерно (zierno – pol. ziarno)
    • l, l´ > oł dl´gъjь > долгий (dołgij – pol. długi) plkъ > полк (połk – pol. pułk)f vl´kъ > волк (wołk – pol. wilk)
      • Grupy ir przetrwały vytirati > вытирать (wytirat´ – pol. wycierać)
  • Proces analogiczny do czwartej palatalizacji ky, gy, xy > ki, gi, chi. Np.: muxy > мухи (muchi – pol. muchy) maky > маки (maki – pol. maki) mus´ě > мухе (muchie – pol. (o) musze) mac´ě > маке (makie – pol. (o) maku) ale c´ělъjь > целый (cełyj – pol. cały)
  • Wzmocnienie i przejście miękkości nie zaszło gostь > гость (gost´ – pol. gość)
  • Zanik miękkości
    • š, ž, c´, (d)z´ straciły miekkość (proces nieuwzględniony w pisowni, ale w transkrypcji już tak, nie dotyczy č) šiti > шить (szyt´ – pol. szyć)
    • inne tylko czasem przed spółgłoskami goląbь > голубь (gołub´ – pol. gołąb) pьsa > пса (psa – pol. psa)
  • ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej) dojiti > доить (doit´ – pol. doić) jixъ > их (ich – pol. ich)
  • l > ł (przedniojęzykowo-zębowe – w zasadzie wymowa prasłowiańskiego twardego l, brak wałczenia) lodъka > лодка (łodka – pol. łódka /uutka/)

Zachował się akcent ruchomy.

Dialekty | edytuj kod

Dialekty języka rosyjskiego

Wyróżnia się 3 grupy dialektów:

  • północne (okająca i wymawiająca g jako g, np. nogá),
  • południowe (akająca i wymawiająca g jako h, np. nahá),
  • przejściowe (akająca i wymawiająca g jako g, np. nagá – oficjalna).

Język literacki | edytuj kod

Historię rosyjskiego języka literackiego dzieli się umownie na trzy okresy:

  • okres staroruski (XI-XIV / XVI wiek), w którym powstała literatura ruska i następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie i inne).
  • okres zjednoczeniowy (XVI-XVIII wiek), zwany również "okresem moskiewskim", w którym aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zanikła literatura ruska w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.
  • okres nowożytny (od przełomu XVIII i XIX wieku), w którym rosyjski język literacki się ostatecznie ukształtował.

Język rosyjski, podobnie jak większość języków europejskich, ulegał silnym wpływom innych języków. Były to kolejno: staronordyjski, staro-cerkiewno-słowiański, greka, tatarski, polski, niemiecki, francuski i ostatnio angielski.

Związki językowe rosyjsko-polskie | edytuj kod

Polski wpływ na język rosyjski został wywarty w okresie od XV do XVII wieku, kiedy język polski był jednym z głównych źródeł wyrazów europejskich i kiedy był popularny wśród inteligencji rosyjskiej. (Poprzez język rosyjski polskie wyrazy weszły również do bułgarszczyzny). Przykładem jest wyraz Венгрия od polskiego „Węgry”. W okresie tym są również widoczne wpływy ruskie na polszczyznę. Stosunkowo silny wpływ na język polski wywarł język rosyjski w okresie od XVIII do XX wieku. W czasach PRL z języka rosyjskiego została zaczerpnięta np. terminologia z zakresu kosmonautyki.

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Ethnologue
  2. ↑ zgodnie z artykułem 7 cz. 2 „W instytucjach państwowych oraz samorządowych język rosyjski jest używany oficjalnie na równi z kazachskim”[1]
  3. ↑ Renata Czeladko, Wojciech Lorenz, A Polacy wciąż po rosyjsku, „Rzeczpospolita” 07-10-2010 [Dostęp 17.03.2011]
  4. ↑ Население по национальности и владению русским языком
  5. ↑ Baza danych spisu ludności Ukrainy
  6. ↑ Розподіл населення окремих національностей за іншими мовами, крім рідної, якими володіють
  7. ↑ Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги
  8. ↑ Итоги переписи населения 2009. Население отдельных национальностей по полу, возрасту, состоянию в браке, образованию, источникам средств к существованию, лингвистическим признакам.
  9. ↑ Ethnologue.com Belarus
  10. ↑ a b Zasady pisowni i interpunkcji. [dostęp 2009-11-27].

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Różne narzędzia

Kontrola autorytatywna (język żywy):
Na podstawie artykułu: "Język rosyjski" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy