Jelita (herb szlachecki)

Jelita (herb szlachecki) w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Jelita (Hastae, Jelito, Koźlarogi, Koźle Rogi, Tres Hastae) – polski herb szlachecki, związany z zawołaniami Jelita i Nagody. Występował głównie w ziemi brzeskiej, krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, poznańskiej i na Mazowszu[6].

Spis treści

Opis herbu | edytuj kod

Opis zgodnie z klasycznymi regułami blazonowania:

W polu czerwonym dwie kopie w krzyż skośny, złote, na nich takaż trzecia na opak w słup.

W klejnocie pół kozła wspiętego, srebrnego z czarnymi rogami.

Najwcześniejsze wzmianki | edytuj kod

Pieczęć Tomisława z Mokrska

Jeden z najstarszych herbów polskich. Pierwszy wizerunek zachował się na pieczęci Tomisława z Mokrska z 1316 roku. Najstarszy zapis pochodzi z 1398 roku.

Inne źródła podają, że na tarczy znajdują się nie kopie, ale włócznie. Fryz heraldyczny w ufundowanej przez Wierzbiętę z Paniewic, starostę generalnego Wielkopolski (1352–1369), kaplicy w klasztorze w Lądzie przedstawia herb Jelita jako trzy nieskrzyżowane włócznie – środkowa w słup, pozostałe w skos lewy i prawy, ostrzami do góry.

Najwcześniejsze źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza jako nadany przez Władysława Łokietka. Zapisuje on informacje o herbie wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie: "Koschlya Rogy alias Gyelyta, tres lanceas transversales in campo rubeo defert. Ex Polonia genus ortum. Huius quidem miles strenuus Florianus Sary dum in prelio, propter Wladislaum Loketek ad Plowcze cum Cruciferis habito, animose pugnans in ventre transfossus, viscera, altera die in palestra iacens, rege inspectante tractaret, iussu regis sublatus et reintegratus, familie sue alterum nomen Gelyta indidit. In qua viri modesti, canum et in venacione studiosi.."[7].

W wyniku unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę.

Znani herbowni | edytuj kod

Legendy herbowe | edytuj kod

Jan Długosz, Kronika Polska:

  • Początek historii herbu według jednej z najsłynniejszych polskich legend[8] przyjęty jest na 1331 rok gdy, 27 września pod Płowcami, Władysław Łokietek czterdzieści tysięcy zbił Krzyżaków tak, że z jego ludzi czterdziestu tylko i kilku na placu legło, a nazajutrz objeżdżał pobojowisko, między trupami polskimi napadł na jednego swego rycerza Floriana Szaryusza (Floriana Szarego), który mężnie w tej batalii potykając się, wiela ranami zwątlony, jelita swe własną reką w wnętrzności tłoczył. Ujrzawszy to Król, z politowaniem rzekł do swoich; „O, jaką ten zacny żołnierz ponosi mękę”. Na co on sił ostatnich prawie dobywszy odpowiedział: „nie tak mie to dolega i trapi, co widzisz Królu, jako zły sąsiad w jednej ze mna wiosce mieszkąjacy”. „Nie turbuj się”, prawi, „jeżeli wynidziesz z tego razu, uwolnię cię od sąsiedzkiej niewoli”. Jakoż i uwolnił go Łokietek i pańsko udarował. Niektórzy rozumieją, że wtenczas ojczysty jego herb kozła na hełm wyniósł, a trzy kopie, którymi go przeszytego widział, na tarczy osadził.

Bartosz Paprocki, Gniazdo cnoty:

  • Ten zacny król z Krzyżaki, gdy bojował mężnie
A dawał im na wszystkim odpór dość potężnie, U Połowcz wsi, wojsko ich poskromił niemałe A popsował nadęte myśli ich zuchwałe. Nazajutrz po boisku onym król jeżdżący Ujźrzał rycerza swego głowę podnoszący. Trzema drzewy przebity był, zarazem rzecze: Równa męka nie może być takowej męce. On rycerz odpowiedział: więtsza męka jeszcze, Gdy zły sąsiad w jednej wsi, co się zgadzać nie chce. Spytał król: możesz być żyw, ja przyrzekam tobie, Sąsiada mieć nie będziesz ku przekazie sobie. Odjeżdżając kazał go swym barwierzom leczyć A one drzewa z niego tym prędzej wykręcić.

Wacław Potocki, Wojna Chocimska:

  • Dlatego w żadnym u mnie nie jest dziwowisku,
Że on szary Florian na pobojowisku Gdy w się pchał wytoczone jelita na ziemię, Łokietkowi królowi odpowiedział, że mię Barziej boli zły sąsiad w mej wiosce niźli ta Rana, przez którą ze mnie wypadły jelita! Stąd Jelita Zamoyskich, trzy złożone groty, Wieczna pamiątka, wieczny charakter ich cnoty; Które się z Księżycem Wiśniowieckich zdarzą, Na królewskim je tronie Polacy posadzą: Więc do zgody sąsiedniej Orła i Pogonie, Te, co ich sąsiad mierział, Jelita w koronie.

O herbie Jelita można też przeczytać w utworze:

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Tadeusz Gajl: Herby Szlachty. [dostęp 19 maja 2010].
  2. ↑ Siarhiej Rybčonak: Herboŭnik biełaruskaj šlachty. T. 1. Miensk: НГАБ, 2002, s. 235. ISBN 985-6099-83-8. (biał.) Herbowny Antoszewski (pol.)
  3. ↑ Jaŭhien Hlinski: Herboŭnik biełaruskaj šlachty. T. 5. Miensk: Беларусь, 2018, s. 331-335. ISBN 978-985-01-1252-1. (biał.) Herbowny Dziczkaniec (pol.)
  4. ↑ Teodor Chrząński: Tablice odmian herbowych Chrząńskiego: [tekst]. Warszawa: Juliusz Ostrowski, Antoni Fiedler, 1909, s. 19.
  5. ↑ Dźmitry Matviejčyk: Herboŭnik biełaruskaj šlachty. T. 3. Miensk: Беларусь, 2014, s. 25-26. ISBN 978-985-01-1095-4. (biał.) Herbowny Wojdziewicz (pol.)
  6. ↑ Nazwy oboczne, zawołania i występowanie za: Alfred Znamierowski: Herbarz rodowy. Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 112. ISBN 83-7391-166-9.
  7. ↑ Celichowski 1885 ↓, s. 15-27.
  8. ↑ W rzeczywistości początek zawołania Jelita (jednego z trzech obok mian Nagody i Koźlerogi), używanego w średniowieczu przez ród Jelitczyków, pochodzi od przydomka kasztelana małogoskiego, wiślickiego i sandomierskiego Piotra z Mokrska zwanego Jelito. Data pierwszego zapisu tej nazwy, tj. rok 1328 koryguje legendę Długosza, w której zawołanie Jelita przypisał ranie legendarnemu Florianowi Szaremu w bitwie pod Płowcami.

Bibliografia | edytuj kod

  • Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, "Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.". Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.
  • Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku: ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów. L&L, 2007. ISBN 978-83-60597-10-1.

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Na podstawie artykułu: "Jelita (herb szlachecki)" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy