Jesień

Jesień w encyklopedii

Jesień – jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z malejącą średnią dobową, oraz (w przypadku Polski) stosunkowo dużym w skali roku opadem atmosferycznym. W świecie roślin i zwierząt jest to okres gromadzenia zapasów przed zimą^[1].

Spis treści

• 1 Meteorologia i astronomia
• 2 Przyroda
  • 2.1 Fenologia jesieni
  • 2.2 Rośliny
  • 2.3 Zwierzęta
• 3 Kultura
  • 3.1 Święta i obyczaje
    • 3.1.1 Żniwa
    • 3.1.2 Halloween
    • 3.1.3 Zaduszki
    • 3.1.4 Wykopki
    • 3.1.5 Grzybobranie
    • 3.1.6 Sprzątanie i palenie liści
    • 3.1.7 Gromadzenie zapasów
• 4 Sztuka
  • 4.1 Poezja
  • 4.2 Malarstwo
  • 4.3 Muzyka
• 5 Zobacz też
• 6 Przypisy

Meteorologia i astronomia | edytuj kod

Za jesień klimatyczną przyjmuje się okres roku (następujący po lecie), w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się pomiędzy 15 a 5 °C^[2].

Astronomiczna jesień rozpoczyna się w momencie równonocy jesiennej i trwa do momentu przesilenia zimowego^[3], co w przybliżeniu oznacza na półkuli północnej okres pomiędzy 23 września a 22 grudnia (czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień później, a w roku przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden dzień). Podczas jesieni astronomicznej dzienna pora dnia jest krótsza od pory nocnej, a ponadto z każdą kolejną dobą dnia ubywa, a nocy przybywa.

Dla półkuli południowej wszystkie opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące jesienne na półkuli północnej uznaje się wrzesień, październik i listopad, a na południowej marzec, kwiecień i maj.

Przyroda | edytuj kod

Fenologia jesieni | edytuj kod

Okres jesieni wyróżniany na podstawie danych klimatycznych lub astronomicznych nie przekłada się dokładnie na pory roku wyróżniane na podstawie fenologii. W Europie Środkowej jesień dzielona jest na dwie fenologiczne pory roku: wczesną jesień (polecie) i pełną jesień^[4] (lub po prostu jesień). Wczesna jesień to pora, w której dojrzewa wiele owoców, przy czym za wskaźnikowe uważane są owoce kasztanowca zwyczajnego, derenia świdwy i ligustru pospolitego. W tej porze roku pełnię kwitnienia osiąga wrzos. Właściwa jesień to okres przechodzenia w spoczynek zimowy drzew, objawiający się żółknięciem liści. Za kluczowe uważane są tu kasztanowiec zwyczajny i brzoza brodawkowata. Jeszcze w trakcie jesieni liście tej ostatniej osiągają również pełnię opadania^[5]. Fenologiczna jesień kończy się z nadejściem zimy, tj. okresu występowania mrozu^[4]. Przedzimie to klimatyczny etap przejściowy poprzedzający zimę.

Rośliny | edytuj kod

Jesienią liście drzew zmieniają kolor, by w końcu opaść przed zimą, a najgrubsze części zielone roślin ulegają zdrewnieniu. Rośliny wieloletnie gromadzą substancje zapasowe w korzeniach, a jednoroczne usychają, starając się przedtem różnymi metodami doprowadzić do rozproszenia nasion.

Zwierzęta | edytuj kod

Na przełomie lata i jesieni część zwierząt przenosi się do cieplejszych stref klimatycznych^[6]. Obserwować można przeloty ptaków, takich jak bociany, żurawie, kaczki.

Kultura | edytuj kod

Święta i obyczaje | edytuj kod

Żniwa | edytuj kod

Halloween | edytuj kod

Zwyczaj odnoszący się do święta zmarłych, obchodzony w krajach anglosaskich w nocy z 31 października na 1 listopada. Pierwotnie wywodzi się z celtyckiego święta Samhain, jest świętem o przedchrześcijańskich korzeniach. Obecnie zwyczaj Halloween jest traktowany nie jako obrządek religijny, lecz jako zabawa i sposób na zarabianie pieniędzy. Halloween pod obecną postacią najbardziej rozpowszechnił się w krajach wysokorozwiniętych, gdzie organizuje się różnego rodzaju bale przebierańców, pokazy sztucznych ogni, parady postaci w wymyślnych kostiumach nawiązujących do symboliki śmierci. Przygotowuje się upiorne dekoracje w domach, sklepach i na ulicach^[7].

Zaduszki | edytuj kod

W krajach słowiańskich to czas wspomnienia bliskich zmarłych. 1 listopada obchodzone jest święto Wszystkich Świętych a 2 listopada jest Dzień Zaduszny, ludzie spotykają się przy grobach zmarłych, modląc się za swoich krewnych. Święto przybiera wymiar komercyjny a nie religijny, aspekty dekoracyjne dominują nad duchowymi^[8].

Wykopki | edytuj kod

Wykopki ziemniaka przypadają na początek jesieni, w ostatnich tygodniach września. Na polach kopie się spod ziemi ziemniaki metodą mechaniczną bądź ręcznie. W wiejskich społecznościach tradycyjnie jest to okazja do palenia wieczorem ogniska, śpiewów i pieczenia ziemniaków^[9].

Grzybobranie | edytuj kod

Największa różnorodność grzybów występuje jesienią^[10]. Jeśli wrzesień jest ciepły ze średnią ilością opadów, grzyby w lasach występują w dużych ilościach. Odbywają się konkursy na ilość zebranych grzybów^[11], degustacje potraw i przetworów grzybowych oraz wekowanie i suszenie przed zimą.

Sprzątanie i palenie liści | edytuj kod

W październiku i listopadzie wiele liści z gatunków drzew liściastych opada na ziemię, tworząc barwne kobierce w parkach, skwerach i lasach. W mniejszych skupiskach ludzkich liście są zgrabiane i palone w ogniskach przez mieszkańców. Niegdyś na wsi palono również uschłe łęty po ziemniakach, malinach, pomidorach.

W niektórych gminach oraz na terenach miejskich i zabytkowych palenie liści jest zabronione, a utylizacją liści zajmują się służby miejskie.

Gromadzenie zapasów | edytuj kod

Jesień jest porą przygotowywania się przez ludzi i zwierzęta do zimy, kiedy okres wegetacyjny zamiera a temperatura powietrza znacznie spada. Przygotowywane są przetwory z roślin sezonowych, takich jak pomidory, jabłka, śliwki, winogrona, grzyby. Gromadzi się zapasy drewna opałowego, szyszek czy węgla.

Sztuka | edytuj kod

Poezja | edytuj kod

Uczuciami powszechnie kojarzonymi z jesienią są nostalgia i smutek. Ten kontekst bywa wykorzystywany w rozmaitych utworach poetyckich, niekiedy ta pora roku bywa jednak opisywana również pozytywnie.

• Juliusz Słowacki w wierszu Hymn (inc. Smutno mi, Boże) pisał: „Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem widziałem lotne w powietrzu bociany długim szeregiem”. Wiersz ten powstał 19 października 1836.
• Wielokrotnie nawiązywał do jesieni w swoich utworach Leopold Staff. „Deszcz jesienny”, jeden z jego najbardziej znanych utworów, zaczyna się słowami „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny i pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, dżdżu krople padają i tłuką w me okno... Jęk szklany... Płacz szklany... A szyby w mgle mokną, i światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...”. Innym przykładem jest „List”: „Pytasz mnie, jak się czuję. Tak, jak czuć się może człowiek dość pełnoletni w końcu listopada, gdy w niebie zmierzch pochmurny i błoto na dworze, a za oknem bez przerwy deszcz ze śniegiem pada”.
• Marian Hemar w wierszu „Może kiedyś innym razem” informował: „Dni się robią coraz krótsze, może jutro czy pojutrze będzie lepiej, dziś jest jeszcze źle”.
• Julian Tuwim w wierszu Wspomnienie stwierdzał, że „Mimozami jesień się zaczyna, złotawa, krucha i miła”. Utwór Tuwima wykorzystał także Czesław Niemen wykonując go jako piosenkę.
• Konstanty Ildefons Gałczyński opisywał leśniczówkę, w której zwykł odpoczywać jesienią: „Tu, gdzie się gwiazdy zbiegły w taką kapelę dużą, domek z czerwonej cegły rumieni się na wzgórzu: to leśniczówka Pranie, nasze jesienne mieszkanie”.

W niektórych przypadkach trudno jest ustalić, czy dany wiersz opisuje jesień, czy przedzimie.

Malarstwo | edytuj kod

Obrazem kojarzonym z tą porą roku jest „Jesień” włoskiego malarza manierystycznego Giuseppe Arcimboldo z 1573 roku, przedstawiający portret złożony z martwej natury z jesiennych warzyw i grzybów.

Muzyka | edytuj kod

Antonio Vivaldi stworzył cykl concerti grossi „Cztery pory roku”, z których trzeci – Jesień – przedstawia muzycznie opadanie liści, zawieję i słotę późnojesienną. Jest to jeden z wczesnych przykładów muzyki ilustracyjnej, której towarzyszy wierszowany opis literacki.

Zobacz też | edytuj kod

• klimatyczne pory roku (w klimacie umiarkowanym): przedwiośnie – wiosna – lato – jesień – przedzimie – zima
• terminy związane z jesienią: babie lato – depresja sezonowa – słota – Warszawska Jesień – wykopki – złota polska jesień – Dożynki – równonoc jesienna

Przypisy | edytuj kod

1. ↑ Jesień – WIEM, darmowa encyklopedia
2. ↑ Na horyzoncie już koniec lata – TVN Meteo
3. ↑ Dziś najkrótszy dzień roku. Kolejne będą coraz dłuższe – TVN Meteo
4. ↑ ^{a b} Agnieszka Nobis: Fenologiczne pory roku (pol.). Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostęp 2016-09-21].
5. ↑ Fenologiczne pory roku, wskaźnikowe dla nich rośliny i ich fazy fenologiczne. W: Katarzyna Jabłońska: Wpływ zmian klimatu na fenologię wybranych gatunków roślin wskaźnikowych w Polsce (rozprawa doktorska). Warszawa: Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2014, s. 14-16.
6. ↑ – Bociany już odlatują – TVN 24
7. ↑ Dzisiaj Halloween. Poznaj historię tego święta!
8. ↑ Coraz częściej Wszystkich Świętych to także doskonała okazja do zarobku
9. ↑ Przyjdź do Furtaka na ziemniaka! Stulichy zapraszają na doroczne Wykopki u Sołtysa. Gmina Węgorzewo, 20-09-2016. [dostęp 2016-09-23].
10. ↑ Mokre dni i ciepłe noce, czas na grzyby – Twoja Pogoda
11. ↑ 157 kg zebrano w Długosiodle (pol.). Portal Wyszków, 19-09-2016. [dostęp 2016-09-23].

• LCCN: sh85010475
• GND: 4024461-1
• BnF: 121435445
• BNE: XX526011

Na podstawie artykułu: "Jesień" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy