Jodła

Jodła w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Pokrój jodły górskiej

Jodła (Abies Mill.) – rodzaj zimozielonych drzew z rodziny sosnowatych (Pinaceae Lindl.). Obejmuje co najmniej 48 gatunków[6][5] występujących na półkuli północnej – najczęściej we wschodniej Azji oraz Ameryce Północnej. W Polsce naturalnie rośnie jodła pospolita A. alba tworząca bory jodłowe w Górach Świętokrzyskich, Karpatach oraz na Roztoczu[7].

Jodły dostarczają cenionego drewna oraz uprawiane są jako ozdobne, w tym cenione są ze względu na regularny pokrój jako choinki.

Spis treści

Rozmieszczenie geograficzne | edytuj kod

Zasięg występowania poszczególnych gatunków jodły w Europie

Jodły rosną w lasach strefy klimatu umiarkowanego na półkuli północnej, w południowej części zasięgu związane są z obszarami górskimi[8]. Największe zróżnicowanie gatunkowe rodzaju występuje we wschodniej Azji (w sumie 25–27 gatunków[9], z czego w Chinach rosną 22 gatunki, w tym 14 to endemity)[10] i zachodniej części Ameryki Północnej i Centralnej (17–19 gatunków[9], z czego 11 na północ od Meksyku)[11]. W Europie, na Kaukazie i w basenie Morza Śródziemnego występuje 8–10 gatunków[9]. Na południu jodły sięgają do Ameryki Centralnej (Honduras[5]), północnej Afryki (Algieria) i Himalajów[11]. W południowej części zasięgu występują liczne gatunki endemiczne, o niewielkich zasięgach, np. jodła numidyjska A. numidica w górach Babor w Algierii, jodła hiszpańska A. pinsapo w Andaluzji, jodła sycylijska A. nebrodensis na Sycylii, jodła nadobna A. bracteata w górach Santa Lucia w Kalifornii[12]. Liczne gatunki zostały rozprzestrzenione jako uprawne, zarówno ozdobne, jak i na plantacjach w celu produkcji drewna[12]. W Polsce jedynym dziko rosnącym gatunkiem jest jodła pospolita A. alba, a ok. 30 uprawianych jest głównie w kolekcjach i parkach[8].

Morfologia | edytuj kod

Szyszki jodły koreańskiej Nasiona jodły Frasera Szyszki męskie jodły greckiej Pędy i igły jodły hiszpańskiej
Pokrój
Drzewa osiągające od ok. 20 m (jodła koreańska, balsamiczna i Frasera) do ponad 80 m wysokości (jodła olbrzymia, kalifornijska i szlachetna)[8]. Mają typowo monopodialny typ wzrostu – z wyraźną osią główną w postaci prostego, kolumnowego pnia[13]. Odgałęzienia boczne, poziomo rozpostarte, powstają cyklicznie, corocznie w formie nibyokółków, między którymi z pnia wyrastają tylko nieliczne i słabsze gałęzie[8][13]. Młode drzewa mają zwykle regularny, wąskostożkowaty kształt, u części gatunków stare okazy mają jednak korony kopulaste lub rozwichrzone, czasem z zagęszczonymi gałęziami w części szczytowej[8]. Kora zwykle jest cienka i gładka w popielatym lub szarym kolorze[7][8], często z widocznymi pęcherzami zawierającymi żywicę, na starych okazach pęka tarczkowato, u niektórych gatunków łuszczy się papierzasto (A. squamata, A. recurvata)[8]. Powierzchnia pędów jest gładka (wyraźnie bruzdowana tylko u A. homolepis i A. spectabilis, u niektórych gatunków też bywa charakterystycznie owłosiona), z okrągłymi śladami po liściach[8]. Ważną cechą diagnostyczną różniącą gatunki jest kształt, barwa i ożywicowanie pąków[8].
Liście
Wyrastają na pędach skrętolegle (czasem regularnie dookoła jak u jodły hiszpańskiej), nierzadko też układają się w dwa rzędy[12]. Igły spłaszczone, u podstawy charakterystycznie przewężone i skręcone i osadzone na tzw. stopkach. Liście są równowąskie i osiągają od ok. 1 do 6, rzadko 7 cm długości[8]. Z reguły są spłaszczone[13]. U części gatunków liście są wyraźnie zróżnicowane na część grzbietową (zieloną z rowkiem) i brzuszną (z jasnymi pasmami aparatów szparkowych), u innych nie są wyraźnie zróżnicowane – dookoła pokryte są nalotem woskowym i pasmami aparatów szparkowych[7][8]. Na wierzchołkach igły jodeł są często wycięte, rzadziej zaokrąglone lub zaostrzone[8].
Kwiaty
Jodły są jednopienne, tzn. ich kwiaty są rozdzielnopłciowe[8]. Szyszki męskie rozwijają się w kątach liści na pędach z ubiegłego roku. Są początkowo podługowate, z czasem walcowate, zwisające. Na ich osi znajdują się mikrosporofile, każdy z dwoma mikrosporangiami (woreczkami pyłkowymi)[10]. Szyszki te są zwykle czerwone, fioletowe lub niebieskie, często gęsto skupione na pędach[12]. Szyszki żeńskie są wzniesione pionowo, są siedzące lub rozwijają się na szypułkach[10], zwykle w czasie kwitnienia są zielone, fioletowe[12] lub różowe[8]. Tworzą się w górnej części korony[14]. Składają się z szerokich, zaokrąglonych łusek nasiennych, każda z dwoma zalążkami u nasady, oraz wąskich łusek wspierających widocznych zwłaszcza w czasie kwitnienia[8]. Dojrzewające szyszki drewnieją, a powiększające się łuski nasienne zwykle przykrywają łuski wspierające. Szyszki dojrzałe są brązowe, osiągają do 25 cm wysokości (najmniejsze są u A. sachalinensis var. gracilis – do 3 cm). Po dojrzeniu w ciągu jednego roku rozsypują się na drzewie, uwalniając tym samym nasiona[7][8].
Nasiona
Nieco trójkanciaste, ze skrzydełkiem[8].

Biologia i ekologia | edytuj kod

Rośliny jednopienne[7], często szybko rosnące – w dobrych warunkach wiele gatunków osiąga 30 m wysokości już po 30 latach[12]. Zapylenie i rozsiewanie nasion następuje za pomocą wiatru (→ anemogamia). Na ogół są to rośliny rosnące na glebach żyznych[12].

Drewno
Bezżywiczne i jasne[14].

Systematyka | edytuj kod

Rodzaj jest drugim pod względem zróżnicowania gatunkowego w obrębie rodziny sosnowatych (po sośnie Pinus). Uznawanych jest ok. 48–49 gatunków[13][5], przy czym jeszcze w końcu XX wieku, a nawet w XXI wieku, wciąż opisywane były nowe gatunki występujące w południowo-zachodnich Chinach i w Meksyku[13][15]. Jodła nadobna A. bracteata w obrębie rodzaju jest siostrzana względem wszystkich pozostałych gatunków (tworzy klad bazalny), wskazując przy tym zachodnią część Ameryki Północnej jako ośrodek pochodzenia współczesnych przedstawicieli rodzaju[16]. Rodzaj tradycyjnie dzielony jest od końca lat 80. XX wieku na 10 sekcji, ale w badaniach molekularnych nie wszystkie one mają potwierdzony monofiletyczny charakter. Zatarte są granice między m.in. sekcjami Abies i Piceaster, Momi i Pseudopicea oraz Grandis i Oiamel[16].

Podział rodzaju na sekcje i gatunki[17][16][5]

Zastosowanie | edytuj kod

Ze względu na regularny pokrój jodły często uprawiane są jako drzewa ozdobne w parkach. Z tego samego powodu młode drzewka, zwykle pochodzące z plantacji, wykorzystywane są jako choinki strojone w czasie świąt Bożego Narodzenia[12]. Żywica jodły balsamicznej w postaci balsamu kanadyjskiego wykorzystywana jest w lecznictwie, optyce i technice mikroskopowej[14].

Drewno znajduje zastosowanie w stolarstwie, w budownictwie wodnym, górnictwie, do produkcji papieru, do wyrobu skrzynek, zabawek, instrumentów muzycznych. Proste pnie wykorzystywano jako maszty w budownictwie okrętowym[14].

Drewno jodeł wykorzystywane było już w Starożytności – Grecy z drewna jodłowego wyrabiali wiosła, gdyż jest ono lekkie i bardzo trwałe w wodzie. Rzymianie używali do pisania tabliczek z drewna jodły, ponieważ jest ono miękkie. Z drewna jodłowego miano zbudować konia trojańskiego, a Dedal zbudował z niego kreteńską „krowę” królowej Pazyfae. Król Salomon miał wyłożyć tarcicami jodłowymi podłogę w Świątyni Jerozolimskiej[18].

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28]  (ang.).
  3. ↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19, 2011, s. 55–70 [dostęp 2021-03-26] .
  4. ↑ a b c Index Nominum Genericorum (ING) (ang.). Smithsonian Institution. [dostęp 2013-08-14].
  5. ↑ a b c d e Abies Mill.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-08].
  6. ↑ Abies (ang.). The Plant List. [dostęp 4 grudnia 2014].
  7. ↑ a b c d e Część II. W: Adam Marosz: Drzewa i krzewy iglaste. Kraków: Officina Botanica, 2006, s. 35. ISBN 978-83-922115-2-5. (pol.)
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 66-76. ISBN 83-01-05225-2.
  9. ↑ a b c S.A.S.A. Semerikova S.A.S.A., V.L.V.L. Semerikov V.L.V.L., Phylogeny of firs (genus Abies, Pinaceae) based on multilocus nuclear markers (AFLP), „Russian Journal of Genetics”, 52 (11), 2016, s. 1164–1175, DOI: 10.1134/S1022795416110132 [dostęp 2021-04-08]  (ang.).
  10. ↑ a b c Abies Miller. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-08].
  11. ↑ a b Richard S. Hunt: Abies Miller. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-08].
  12. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 44. ISBN 0-333-73003-8.
  13. ↑ a b c d e Aljos Farjon: A Handbook of the world's conifers. Leiden, Boston: Brill, 2017, s. 57-58. ISBN 978-9004177185.
  14. ↑ a b c d Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 337. ISBN 83-214-1305-6.
  15. ↑ Abies jaliscana (Martínez) Mantilla, Shalisko & A.Vázquez. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-08].
  16. ↑ a b c Christopher J. Earle: Abies. W: The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2021-04-08].
  17. ↑ Genus Abies Mill.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2021-04-08].
  18. ↑ Marek Żukow-Karczewski, Jodła – dumne drzewo, "AURA", nr 2/1995 r.
Sosnowate Kontrola autorytatywna (takson):Identyfikatory zewnętrzne:
Na podstawie artykułu: "Jodła" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy