Kosodrzewina w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Kosodrzewina na zboczu Łabskiego SzczytuKosodrzewina (sosna górska, kosówka właściwa), kosodrzew[3] (Pinus mugo Turra) – gatunek drzewa (lub krzewu) iglastego należący do rodzaju sosna (Pinus), rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej. W górach zachodniej Europy występuje sosna hakowata traktowana jako podgatunek kosodrzewiny P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin lub odrębny gatunek P. uncinata Ramond ex De Candolle. Kosodrzewina jest gatunkiem dość zmiennym, o wielu odmianach uprawnych. W Polsce podlega ochronie. Odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.
Spis treści
- 1 Rozmieszczenie geograficzne
- 2 Morfologia
- 3 Biologia i ekologia
- 4 Systematyka i zmienność
- 5 Zagrożenia i ochrona
- 6 Zastosowanie
- 7 Przypisy
- 8 Bibliografia
- 9 Zobacz też
Rozmieszczenie geograficzne | edytuj kod
Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej, od centralnych Alp na wschód przez granicę szwajcarsko-austriacką do Karpat i na południowy wschód przez kraje byłej Jugosławii i Rumunię do gór Riła i Piryn w Bułgarii. Izolowane stanowiska znajdują się we włoskich Apeninach Środkowych i na zachód do francuskich Wogezów i Alp. Podgatunek uncinata występuje w górach Iberyjskich (Sierra de Gúdar, Sierra de Cebollera), Pirenejach, Masywie Centralnym i zachodnich Alpach, od Szwajcarii do zachodniej Austrii, spotykany aż do wschodnich Niemiec. Rośnie na wysokościach 1400–2500 m n.p.m., przy czym subsp. uncinata w zakresie 1000–2300 m. Tworzy własne piętro roślinności nazywane piętrem kosówki, zazwyczaj powyżej regla górnego, a poniżej piętra hal. Najniżej notowana w południowo-wschodnich Niemczech na wysokości 200 m n.p.m. i w południowej Polsce, gdzie na Hali Izerskiej rośnie na wysokości 840 m n.p.m. (najniżej położone naturalne stanowisko tego gatunku w kraju). Najwyższe stanowiska znajdują się na południowym krańcu zasięgu w górach Piryn w południowo-zachodniej Bułgarii, gdzie sięgają 2700 m n.p.m.[4][5]
W Polsce rośnie dziko w Tatrach, Sudetach, Babiej Górze i Pilsku[6], niewielkie stanowiska kosodrzewiny znajdują się również na Policy, Romance, oraz na szczycie Czyrńca. Do lat 90. XX wieku reliktowe stanowisko kosodrzewiny znajdowało się w Beskidzie Niskim (rezerwat przyrody Kornuty).
Morfologia | edytuj kod
-
Pokrój typowej kosodrzewiny
-
Młody pęd z szyszeczkowatymi kwiatami żeńskimi
-
Kwiatostany męskie i niedojrzałe szyszki nasienne
-
Szyszki nasienne, Tatry
Biologia i ekologia | edytuj kod
Pyłek kosodrzewiny (zdjęcie z mikroskopu elektronowego)Liście pozostają na drzewie średnio 4–9, skrajnie 2-10[4](15)[7] lat. Roślina przeważnie jednopienna, rzadko dwupienna. Pylenie następuje od maja do lipca, pyłek jest roznoszony przez wiatr (anemogamia). Szyszki nasienne dojrzewają we wrześniu-październiku 15-17 miesięcy od zapylenia i otwierają od razu lub, jeśli są pokryte śniegiem, kolejnej wiosny. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Szyszki opadają wkrótce po uwolnieniu nasion lub w rok do dwóch lat później[4]. Rozmnaża się również przez pokładające i zakorzeniające się gałęzie[7].
Siedlisko (Austria, Tyrol, góry Karwendel)Siedliskiem są zbocza, skalne grzędy, złomowiska skalne i urwiska, a także torfowiska wysokie. Powyżej górnej linii lasu tworzy zwartą formację zwaną piętrem kosodrzewiny lub kosówką. W niższych partiach występuje na stanowiskach naturalnych jedynie wzdłuż jałowych urwisk. Ma bardzo małe wymagania glebowe, zajmuje skrajne siedliska – gleby kwaśne i zasadowe, suche i mokre, płytkie jak i głębokie. Preferuje stanowiska nasłonecznione. Odporna na mrozy[7].
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla DSAll. Rhododendro-Vaccinienion, podgatunek ssp. rotundata dla Ass. Pino mugo-Sphagnetum[8].
Liczba chromosomów 2n= 24[9].
Systematyka i zmienność | edytuj kod
Pozycja gatunku w obrębie rodzaju Pinus[10]:
- podrodzaj Pinus
- sekcja Pinus
- podsekcja Pinus
- gatunek P. mugo
- podsekcja Pinus
- sekcja Pinus
Gatunek dość zmienny, bywa dzielony na podgatunki i odmiany, tworzy także mieszańce, które trudno rozróżnić[4]:
- P. mugo subsp. mugo (syn. P. pumilio Haenke, P. montana Miller, P. mughus Scopoli, P. mugo var. pumilio (Haenke) Zenari) – typowa kosodrzewina
- sosna hakowata (P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin 1935, syn. P. uncinata Ramond ex De Candolle 1805, P. mugo var. rostrata (Antoine) Hoopes) – drzewo uznawane za podgatunek kosodrzewiny lub za osobny gatunek jedynie blisko z nią spokrewniony. Występuje w Pirenejach, zachodnich Alpach na wysokościach 1000–2300 m. Drzewo osiąga 12-20 m.
- sosna drzewokosa (Pinus x rhaetica Brūgger) – krzyżówka sosny górskiej z sosną zwyczajną (P. sylvestris)
- sosna błotna (P. mugo nothosubsp. rotundata (Link) Janchen & Neumayer 1942, P. x rotundata) – mieszaniec podgatunków mugo i uncinata[11]. Czasem traktowana jako osobny gatunek P. rotundata Link lub (głównie w starszych pracach europejskich) jako P. uliginosa G. E. Neumann ex Wimmer. Dodatkowo używane synonimy: P. humilis Link, P. pseudopumilio (Willk.) Bech, P. obliqua Sauter.
Kosodrzewina krzyżuje się z sosną zwyczajną (dając wspomnianego mieszańca sosnę drzewokosą) a także, mniej często, z sosną czarną (P. nigra) oraz sosną bośniacką (P. heldreichii)[4].
Odmiany | edytuj kod
Kultywar 'Gnom'Niektóre kultywary ogrodowe:
- 'Allgäu' – odmiana o gęstym i regularnym pokroju.
- 'Almhütte' – odmiana bardzo wolno rosnąca.
- 'Beniamin' – krzewy bardzo zwarte o półkolistej formie.
- 'Carstens Wintergold' – odmiana przebarwiająca się jesienią na żółto.
- 'Etschtal' – bardzo wolno rosnąca odmiana, 10-letnia roślina ma 10 cm szerokości i wysokości.
- 'Fischleinboden' – pochodząca z Włoch odmiana wyhodowana z 'czarciej miotły'.
- 'Fritsche' – odmiana pochodząca z Czech.
- 'Frühlingsgold' – odmiana o szybszym wzroście i złotych przyrostach wiosną.
- 'Gnom' – odmiana o kopulastej formie i jasnych igłach.
- 'Honeycomb' – bardzo wolny wzrost, odmiana kulista.
- 'Humpy' – o bardzo wolnym wzroście, kulista forma.
- 'Kobold' – wolno rosnąca odmiana o grubych pędach.
- 'Laurin' – jedna z najczęściej spotykanych odmian tego gatunku.
- 'Mops' – odmiana rosnąca bardzo wolno i gęsto, z czasem przyjmuje formę spłaszczonej półkuli.
- 'Northern Light' – odmiana o bardzo jasnych przyrostach na wiosnę.
Zagrożenia i ochrona | edytuj kod
W latach 1957–2014 gatunek był objęty w Polsce ścisłą ochroną na mocy rozporządzeń ministrów odpowiednich resortów[12][13]. Od 2014 roku podlega ochronie częściowej[14]. Dawniej kosodrzewina była masowo wypalana i wycinana, aby przygotować tereny pod wypas. Obecnie gatunek nie jest zagrożony. Większość jej stanowisk w Polsce jest chroniona w górskich parkach narodowych[7].
Kosodrzewina jest objęta ochroną prawną w Chorwacji[4].
Roślina umieszczona przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych w grupie gatunków niższego ryzyka (kategoria zagrożenia: LC)[2].
Zastosowanie | edytuj kod
Kosodrzewina jest sadzona poza swoim zasięgiem na nadmorskich wydmach- Wykorzystywana jest do zalesiania obszarów wydm, w tym nadmorskich, umacniania zboczy nasypów. Dobrze toleruje piaszczyste gleby, także zasypywanie pędów przez piasek.
- Zarówno w środowisku naturalnym jak i w miejscach, gdzie została sztucznie nasadzona kosodrzewina odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.
- Chętnie sadzona jest w ogródkach w celach dekoracyjnych, np. do formowania żywopłotów. Łatwo rozmnaża się z nasion.
- Igły są źródłem olejku, w Bułgarii stosowane także jako składnik herbaty ziołowej.
Przypisy | edytuj kod
- ↑ P. F. Stevens: PINACEAE. W: Angiosperm Phylogeny Website [on-line]. 2001–.
- ↑ a b A.A. Farjon A.A., Pinus mugo, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2010-02-09] (ang.).
- ↑ Witold Doroszewski: Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (pol.). sjp.pwn.pl. [dostęp 2018-08-26].
- ↑ a b c d e f Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus mugo, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2014-11-08] (ang.).
- ↑ Christopher J. Earle: Pinus mugo subsp. uncinata (ang.). W: Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2014-11-08].
- ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2010-02-09] (ang.).
- ↑ Christopher J. Earle: Pinus mugo nothosubsp. rotundata (ang.). W: Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2014-05-18].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. nr 0, poz. 81).
- ↑ Dz.U. z 2014 r. nr 0, poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
Bibliografia | edytuj kod
- Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
- Gregor Aas, Andreas Riedmiller: Drzewa. Peter Schütt (współpraca). Wyd. wydanie VII. Warszawa: MUZA SA, 2005. ISBN 83-7200-625-3.
Zobacz też | edytuj kod
- lista gatunków roślin objętych ochroną częściową w Polsce
- rośliny tatrzańskie
- piętro kosodrzewiny
- rośliny piętra kosówki