Kosodrzewina

Kosodrzewina w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Kosodrzewina na zboczu Łabskiego Szczytu

Kosodrzewina (sosna górska, kosówka właściwa), kosodrzew[3] (Pinus mugo Turra) – gatunek drzewa (lub krzewu) iglastego należący do rodzaju sosna (Pinus), rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej. W górach zachodniej Europy występuje sosna hakowata traktowana jako podgatunek kosodrzewiny P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin lub odrębny gatunek P. uncinata Ramond ex De Candolle. Kosodrzewina jest gatunkiem dość zmiennym, o wielu odmianach uprawnych. W Polsce podlega ochronie. Odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.

Spis treści

Rozmieszczenie geograficzne | edytuj kod

Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej, od centralnych Alp na wschód przez granicę szwajcarsko-austriacką do Karpat i na południowy wschód przez kraje byłej Jugosławii i Rumunię do gór Riła i Piryn w Bułgarii. Izolowane stanowiska znajdują się we włoskich Apeninach Środkowych i na zachód do francuskich Wogezów i Alp. Podgatunek uncinata występuje w górach Iberyjskich (Sierra de Gúdar, Sierra de Cebollera), Pirenejach, Masywie Centralnym i zachodnich Alpach, od Szwajcarii do zachodniej Austrii, spotykany aż do wschodnich Niemiec. Rośnie na wysokościach 1400–2500 m n.p.m., przy czym subsp. uncinata w zakresie 1000–2300 m. Tworzy własne piętro roślinności nazywane piętrem kosówki, zazwyczaj powyżej regla górnego, a poniżej piętra hal. Najniżej notowana w południowo-wschodnich Niemczech na wysokości 200 m n.p.m. i w południowej Polsce, gdzie na Hali Izerskiej rośnie na wysokości 840 m n.p.m. (najniżej położone naturalne stanowisko tego gatunku w kraju). Najwyższe stanowiska znajdują się na południowym krańcu zasięgu w górach Piryn w południowo-zachodniej Bułgarii, gdzie sięgają 2700 m n.p.m.[4][5]

W Polsce rośnie dziko w Tatrach, Sudetach, Babiej Górze i Pilsku[6], niewielkie stanowiska kosodrzewiny znajdują się również na Policy, Romance, oraz na szczycie Czyrńca. Do lat 90. XX wieku reliktowe stanowisko kosodrzewiny znajdowało się w Beskidzie Niskim (rezerwat przyrody Kornuty).

Morfologia | edytuj kod

Pokrój
Przeważnie krzew o masywnych gałęziach, które płożą się po ziemi, wznoszą ku górze lub wyrastają na boki. Pokrój zmienny, silnie zależny od podgatunku i siedliska. U starszych drzew korona luźna.
Pień
Niski, płożący, o wysokości do 3,5 m. Kora ciemnoszara, lekko spękana, nie łuszczy się. Pędy nagie, młode zielone, następnie drewnieją przybierając barwę brązową.
Liście
Szpilki wyrastają po 2 z krótkopędu, mają długość 3–8 cm i ciemnozielony kolor z połyskiem. Są krótsze i grubsze niż u sosny zwyczajnej, sztywne. Ułożone są gęsto wokół całego obwodu pędu.
Szyszki
Męskie kwiatostany cylindryczne, długości 10 mm, żółto-czerwone. Szyszki żeńskie początkowo żółto-zielone do purpurowych. Osadzone pojedynczo lub po 2–3 koło siebie, siedzące. Dojrzała szyszka ma średnio 5 cm długości i 2,5 cm szerokości. Tarczki szyszek z wyrostkiem, często zakończonym cienkim kolcem, czarno obrzeżone. Młode szyszki pokryte niebieskawym lub fioletowym nalotem, dojrzałe brązowieją. Nasiona czarne, długości 4 mm, z 7–12 mm skrzydełkiem.
Gatunki podobne
Sosna zwyczajna.

  • Pokrój typowej kosodrzewiny

  • Młody pęd z szyszeczkowatymi kwiatami żeńskimi

  • Kwiatostany męskie i niedojrzałe szyszki nasienne

  • Szyszki nasienne, Tatry

Biologia i ekologia | edytuj kod

Pyłek kosodrzewiny (zdjęcie z mikroskopu elektronowego)

Liście pozostają na drzewie średnio 4–9, skrajnie 2-10[4](15)[7] lat. Roślina przeważnie jednopienna, rzadko dwupienna. Pylenie następuje od maja do lipca, pyłek jest roznoszony przez wiatr (anemogamia). Szyszki nasienne dojrzewają we wrześniu-październiku 15-17 miesięcy od zapylenia i otwierają od razu lub, jeśli są pokryte śniegiem, kolejnej wiosny. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Szyszki opadają wkrótce po uwolnieniu nasion lub w rok do dwóch lat później[4]. Rozmnaża się również przez pokładające i zakorzeniające się gałęzie[7].

Siedlisko (Austria, Tyrol, góry Karwendel)

Siedliskiem są zbocza, skalne grzędy, złomowiska skalne i urwiska, a także torfowiska wysokie. Powyżej górnej linii lasu tworzy zwartą formację zwaną piętrem kosodrzewiny lub kosówką. W niższych partiach występuje na stanowiskach naturalnych jedynie wzdłuż jałowych urwisk. Ma bardzo małe wymagania glebowe, zajmuje skrajne siedliska – gleby kwaśne i zasadowe, suche i mokre, płytkie jak i głębokie. Preferuje stanowiska nasłonecznione. Odporna na mrozy[7].

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla DSAll. Rhododendro-Vaccinienion, podgatunek ssp. rotundata dla Ass. Pino mugo-Sphagnetum[8].

Liczba chromosomów 2n= 24[9].

Systematyka i zmienność | edytuj kod

Pozycja gatunku w obrębie rodzaju Pinus[10]:

  • podrodzaj Pinus
    • sekcja Pinus
      • podsekcja Pinus
        • gatunek P. mugo

Gatunek dość zmienny, bywa dzielony na podgatunki i odmiany, tworzy także mieszańce, które trudno rozróżnić[4]:

  • P. mugo subsp. mugo (syn. P. pumilio Haenke, P. montana Miller, P. mughus Scopoli, P. mugo var. pumilio (Haenke) Zenari) – typowa kosodrzewina
  • sosna hakowata (P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin 1935, syn. P. uncinata Ramond ex De Candolle 1805, P. mugo var. rostrata (Antoine) Hoopes) – drzewo uznawane za podgatunek kosodrzewiny lub za osobny gatunek jedynie blisko z nią spokrewniony. Występuje w Pirenejach, zachodnich Alpach na wysokościach 1000–2300 m. Drzewo osiąga 12-20 m.
  • sosna drzewokosa (Pinus x rhaetica Brūgger) – krzyżówka sosny górskiej z sosną zwyczajną (P. sylvestris)
  • sosna błotna (P. mugo nothosubsp. rotundata (Link) Janchen & Neumayer 1942, P. x rotundata) – mieszaniec podgatunków mugo i uncinata[11]. Czasem traktowana jako osobny gatunek P. rotundata Link lub (głównie w starszych pracach europejskich) jako P. uliginosa G. E. Neumann ex Wimmer. Dodatkowo używane synonimy: P. humilis Link, P. pseudopumilio (Willk.) Bech, P. obliqua Sauter.

Kosodrzewina krzyżuje się z sosną zwyczajną (dając wspomnianego mieszańca sosnę drzewokosą) a także, mniej często, z sosną czarną (P. nigra) oraz sosną bośniacką (P. heldreichii)[4].

Odmiany | edytuj kod

Kultywar 'Gnom'

Niektóre kultywary ogrodowe:

  • 'Allgäu' – odmiana o gęstym i regularnym pokroju.
  • 'Almhütte' – odmiana bardzo wolno rosnąca.
  • 'Beniamin' – krzewy bardzo zwarte o półkolistej formie.
  • 'Carstens Wintergold' – odmiana przebarwiająca się jesienią na żółto.
  • 'Etschtal' – bardzo wolno rosnąca odmiana, 10-letnia roślina ma 10 cm szerokości i wysokości.
  • 'Fischleinboden' – pochodząca z Włoch odmiana wyhodowana z 'czarciej miotły'.
  • 'Fritsche' – odmiana pochodząca z Czech.
  • 'Frühlingsgold' – odmiana o szybszym wzroście i złotych przyrostach wiosną.
  • 'Gnom' – odmiana o kopulastej formie i jasnych igłach.
  • 'Honeycomb' – bardzo wolny wzrost, odmiana kulista.
  • 'Humpy' – o bardzo wolnym wzroście, kulista forma.
  • 'Kobold' – wolno rosnąca odmiana o grubych pędach.
  • 'Laurin' – jedna z najczęściej spotykanych odmian tego gatunku.
  • 'Mops' – odmiana rosnąca bardzo wolno i gęsto, z czasem przyjmuje formę spłaszczonej półkuli.
  • 'Northern Light' – odmiana o bardzo jasnych przyrostach na wiosnę.

Zagrożenia i ochrona | edytuj kod

W latach 1957–2014 gatunek był objęty w Polsce ścisłą ochroną na mocy rozporządzeń ministrów odpowiednich resortów[12][13]. Od 2014 roku podlega ochronie częściowej[14]. Dawniej kosodrzewina była masowo wypalana i wycinana, aby przygotować tereny pod wypas. Obecnie gatunek nie jest zagrożony. Większość jej stanowisk w Polsce jest chroniona w górskich parkach narodowych[7].

Kosodrzewina jest objęta ochroną prawną w Chorwacji[4].

Roślina umieszczona przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych w grupie gatunków niższego ryzyka (kategoria zagrożenia: LC)[2].

Zastosowanie | edytuj kod

Kosodrzewina jest sadzona poza swoim zasięgiem na nadmorskich wydmach
  • Wykorzystywana jest do zalesiania obszarów wydm, w tym nadmorskich, umacniania zboczy nasypów. Dobrze toleruje piaszczyste gleby, także zasypywanie pędów przez piasek.
  • Zarówno w środowisku naturalnym jak i w miejscach, gdzie została sztucznie nasadzona kosodrzewina odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.
  • Chętnie sadzona jest w ogródkach w celach dekoracyjnych, np. do formowania żywopłotów. Łatwo rozmnaża się z nasion.
  • Igły są źródłem olejku, w Bułgarii stosowane także jako składnik herbaty ziołowej.

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ P. F. Stevens: PINACEAE. W: Angiosperm Phylogeny Website [on-line]. 2001–.
  2. ↑ a b Conifer Specialist Group (1998), Pinus mugo, [w:] IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.1 [online] [dostęp 2010-02-09]  (ang.).
  3. ↑ Witold Doroszewski: Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (pol.). sjp.pwn.pl. [dostęp 2018-08-26].
  4. ↑ a b c d e f Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus mugo, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2014-11-08]  (ang.).
  5. ↑ Christopher J. Earle: Pinus mugo subsp. uncinata (ang.). W: Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2014-11-08].
  6. ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  7. ↑ a b c d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  8. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  9. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  10. ↑ Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2010-02-09]  (ang.).
  11. ↑ Christopher J. Earle: Pinus mugo nothosubsp. rotundata (ang.). W: Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2014-05-18].
  12. ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
  13. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. nr 0, poz. 81).
  14. ↑ Dz.U. z 2014 r. nr 0, poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

Bibliografia | edytuj kod

  • Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  • Gregor Aas, Andreas Riedmiller: Drzewa. Peter Schütt (współpraca). Wyd. wydanie VII. Warszawa: MUZA SA, 2005. ISBN 83-7200-625-3.

Zobacz też | edytuj kod

Na podstawie artykułu: "Kosodrzewina" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy