Krzyż

Krzyż w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania † Krzyż grecki

Krzyż (etymologicznie z łac. crux) – znak, kształt lub przedmiot w postaci dwóch linii (lub wielu) przecinających się, na ogół pod kątem prostym (†).

Jest jednym z najstarszych symboli ludzkości znanym w większości starożytnych religii. Niemal w każdym zakątku ziemi odkryto przedmioty związane z tym znakiem. Zazwyczaj wiązano go z jakąś formą kultu sił przyrody (ogień, słońce, życie). Jest też używany jako element herbu.

Spis treści

Historia krzyża | edytuj kod

Krzyż widoczny na grzbiecie prastarej rzeźby kultowej zwanej Niedźwiedziem

W starożytnym Egipcie niezwykle popularny był krzyż anch (crux ansata, T z pętlą u góry), który oznaczał życie. Krzyż był też symbolem greckiego Dionizosa, babilońskiego Bela, tyryjskiego boga Dumuzi (odpowiednik Tammuza) i nordyckiego Odyna (Wodana).

Indoeuropejskie ludy Persji i Indii w starożytności stosowały krzyż, który symbolizował ogień i często przybierał formę swastyki. Do celów religijnych z krzyża korzystali także buddyści w Chinach oraz prekolumbijskie cywilizacje Azteków i Majów. Wobec znanej i dość powszechnej w różnych religiach solaryzacji bóstw naczelnych, krzyż symbolizował tego rodzaju bóstwa również w przypadku kultury łużyckiej i pomorskiej. Również Celtowie, Słowianie i ludy germańskie posługiwały się tym znakiem na długo przed rozpoczęciem się ery chrześcijańskiej.
Wśród Słowian oprócz popularnej prostej formy krzyża równoramiennego (szczególnie w kształcie greckiej litery Χ) spotykany był też krzyż w formie sześcio- i ośmioramiennej, często wpisanej w okrąg (tzw. krzyż słoneczny). Forma sześcioramienna krzyża wpisanego w okrąg widnieje również na Idolu zbruczyńskim. Podobnie bowiem jak u innych grup indoeuropejskich, krzyż u Słowian był zapewne powszechnie związany z siłami przyrody (głównie ze słońcem, ogniem i życiem) oraz symbolizował równowagę wszechświata. Podobnie jak w większości kultur pierwotnych, zapewniać miał szczęście, dobrobyt i przychylność bogów.

Rzymianie posługiwali się krzyżem od najdawniejszych czasów. Juliusz Cezar umieścił ten symbol na monecie ze swoją podobizną. Podobnie uczynił w 20 roku p.n.e. Oktawian August. Rzymski bóg przyrody, Bachus, przedstawiany był niekiedy z opaską na głowie, na której widniały liczne krzyże. Jednak największą popularność w Rzymie krzyż uzyskał w II i III wieku n.e., wraz z rozwojem kultu perskiego boga słońca Mitry. Wyznawcą boga-słońca był pogański cesarz Konstantyn Wielki (272–337), który uczynił krzyż (typu chi rho w kształcie greckiej litery Χ z nałożoną literą Ρ – ☧) swoim godłem i umieszczał go na monetach i sztandarach wojskowych. Konstantyn przyczynił się również do zalegalizowania chrześcijaństwa (313 r. edykt mediolański) i miał duży wpływ na rozwój tej religii (325 r. sobór nicejski), choć sam chrzest przyjął dopiero na łożu śmierci. Istnieje legenda, jakoby przed bitwą przy moście Mulwijskim w roku 312 miał ujrzeć na niebie krzyż oraz usłyszeć słowa In hoc signo vinces („Pod tym znakiem zwyciężysz”). Jednak w czasie, gdy rzekomo miał tę wizję, Konstantyn był czcicielem boga-słońca, nie chrześcijaninem. Dopiero później, gdy chrześcijaństwo zyskało status religii państwowej krzyż stał się symbolem tej religii. Nawiązano w ten sposób do dwóch pierwszych liter greckich słowa Christos (chi i rho) a następnie również do ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Wprowadzenie krzyża greckiego do chrześcijaństwa przypisuje się mnichowi egipskiemu Pachomiuszowi (rok 322 n.e.).

Krzyż w chrześcijaństwie | edytuj kod

Chrześcijański krzyż w Szwajcarii Franciszkańska tauka Krzyż na kaplicy zboru ewangelicznego w Toruniu

Zgodnie z pismami źródłowymi ojców Kościoła sam krzyż jako symbol chrześcijański był znany i propagowany długo przed Konstantynem. Świadczą o tym następujące źródła: Pisma Tertuliana (Przeciw Marcjonowi 3:18:4; 3:19:6; 3:22:6; Apologetyk 16:7; Do pogan 1:12; Aduersus ludaeos, Cl. 0033(M), c. 13, 1. 117; O chrzcie 8; De oratione, Cl. 0007, c. 29; ), Justyna (Apologia I 60:1; Dialog z Żydem Tryfonem 40:3; 91:2; 90:4; PG 6 691, 694; Apologia I pro Christianis, PG 6,411; Apologia I 55:3-6), Orygenesa (Selecta in Ezechelem 9), Barnaby (List Barnaby 9:8; 12:2n), Klemensa Aleksandryjskiego (Kobierce, 5:34:8, 5:35:1), Ireneusza (Wykłady Nauki Apostolskiej 34; Adversus haereses 2:24:4) doszukują się analogii do kształtu krzyża w różnych aspektach: od kształtu liter, przez kształt człowieka modlącego się, po podobieństwa do ptaków czy świecznika. Tertulian (Lekarstwo na ukłucie skorpiona 1; De corona 3), Hipolit Rzymski (Tradycja apostolska 42) i Orygenes (Selecta in Ezechelem 9) podkreślają znaczenie istoty czynienia znaku krzyża przez chrześcijan w codziennym życiu.

W katakumbach rzadziej pojawia się znak krzyża, częstszy jest tam na przykład znak ryby. Natomiast na sarkofagach krzyż łaciński symbolizujący Mękę Pańską pojawia się dopiero w ostatnim trzydziestoleciu IV wieku[1]. Reprodukcje krzyży występują m.in. we francuskim Słowniku archeologii chrześcijańskiej (Dictionnaire de L'Archéologie Chrétienne et de la Liturgie, t. 3, Paris 1948). Przypomniano tam bluźnierczy rysunek, pochodzący z okresu prześladowań chrześcijan, a sporządzony zapewne przez poganina, przedstawiający ukrzyżowanego osła[2].

Natomiast w wiekach późniejszych, wraz z rozwojem chrześcijaństwa symbol krzyża stał się jednym z najczęstszych motywów ornamentalnych i dekoracyjnych sztuki świata chrześcijańskiego, początkowo w sztuce sakralnej, a później także świeckiej. Pierwotnie nie przedstawiano na nich samego Chrystusa, raczej sporządzano wizerunki młodego mężczyzny trzymającego krzyż. Później dodawano jeszcze baranka. W roku 692 sobór trullański postanowił, że zamiast baranka na oficjalnym krzyżu ma znajdować się popiersie młodego mężczyzny. Z czasem powstał z tego krucyfiks, czyli krzyż z podobizną zawieszonego ciała Chrystusa.

Obraz rodzącego się kościoła wykonany przez Józefa Petruka w w kościele pw. bł. Radzyma Gaudentego w Gnieźnie

W ciągu wieków pojawiło się około 400 różnych rodzajów krzyża, m.in.: krzyż łaciński, krzyż grecki, krzyż pizański, krzyż maltański, krzyż patriarszy, krzyż jerozolimski, krzyż celtycki, krzyż św. Piotra, krzyż św. Andrzeja, krzyż papieski, krzyż kardynalski, krzyż prawosławny, krzyż pacyfistyczny, strzałokrzyż i wiele innych.

Od średniowiecza krzyż jest jednym z głównych motywów w heraldyce i weksylologii, a później stał się formą wielu orderów i odznaczeń.

W kościołach chrześcijańskich, a zwłaszcza w Kościele katolickim i prawosławnym krzyż jest otaczany szczególnie nabożną czcią. Wierni w jego kierunku zanoszą modlitwy, jest umieszczany w centralnym miejscu w budynkach sakralnych. W sensie mistycznym symbolizuje mękę Chrystusa. Krzyż bywa też przedmiotem dysput politycznych (krzyż w szkole, w Sejmie, w urzędach, na terenie Auschwitz). Kościoły protestanckie uznają krzyż za swój symbol, ale odrzucają jego kult, jako narzędzia zbrodni na którym stracono Jezusa. Krzyże protestanckie (z wyjątkiem luteran) są puste (bez wizerunku cierpiącego Chrystusa), co symbolizować ma zwycięstwo Jezusa Chrystusa nad śmiercią, całkowite zakończenie dzieła zbawienia i brak konieczności powtarzania bądź uobecniania ofiary krzyżowej.

Świadkowie Jehowy odrzucają w ogóle symbol krzyża jako niechrześcijański, twierdząc, że Jezus umarł na palu[3][4].

Niektóre rodzaje krzyża | edytuj kod

Zobacz też | edytuj kod

Góra Krzyży w Szawlach na Litwie

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ P. Rosiński, Najwcześniejsze formy krzyża Chrystusowego, VOX PATRUM 3, t. 4, 1983, s. 187, 188
  2. ↑ Jacek Salij OP: Pytania nieobojętne
  3. ↑ Prowadzenie rozmów na podstawie Pism ss. 152-155
  4. ↑ Watchtower: Czy Jezus umarł na krzyżu? (pol.). jw.org. [dostęp 2014-06-03].
  5. ↑ ADL: Hate Symbols Reference Database

Literatura | edytuj kod

  • Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom. 6, str. 249
  • Wacław Korabiewicz: Śladami amuletu
  • Alexander Hislop: Dwa Babilony, rozdz. Znak krzyża
  • Mirosław Pęczak: Oś świata, drzewo życia – historia krzyża od magii do polityki – Polityka, nr 34, 22 sierpnia 1998
  • Emanuele Testa: Il simbolismo dei Giudeo-Cristiani, Franciscan Printing Press, Jerusalem 1962 (dodruk 1982)

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (symbol):
Na podstawie artykułu: "Krzyż" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy