Plutarch w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Przypuszczalne popiersie portretowe Plutarcha z Delf(II-III w. n.e., muzeum w Delfach)
Plutarch z Cheronei (gr. Πλούταρχος ὁ Χαιρωνεύς, Plutarchos ho Chaironeus, ur. ok. 50 n.e., zm. ok. 125 n.e.) – jeden z największych pisarzy starożytnej Grecji, historyk, filozof-moralista oraz orator.
Spis treści
- 1 Życiorys
- 2 Światopogląd
- 3 Recepcja
- 4 Pseudo-Plutarch
- 5 Pisma
- 6 Przypisy
- 7 Bibliografia
- 8 Linki zewnętrzne
Życiorys | edytuj kod
Kształcił się w Akademii Platońskiej w Atenach u Ammoniosa z Egiptu oraz w Aleksandrii. Chociaż wiele podróżował, między innymi po Italii, Egipcie czy Azji Mniejszej, większość życia spędził w rodzinnym mieście Cheronei w Beocji i w Atenach, gdzie sprawował wiele urzędów, m.in. był prokuratorem Achai mianowanym przez cesarza Hadriana. W Cheronei został archontem i kapłanem w świątyni Apollina delfickiego. W swoim rodzinnym mieście założył placówkę wzorowaną na Akademii Platońskiej.
Światopogląd | edytuj kod
Plutarch propagował system filozoficzny z elementami platonizmu, stoicyzmu i neopitagoreizmu. Twierdził, że istnieje jedno, wieczne i niezmienne bóstwo, Logos (λόγος, co znaczy Rozum), które porządkuje Wszechświat i działa poprzez podległe mu bóstwa. Plutarch zwalczał zwolenników Epikura, którzy zaprzeczali nieśmiertelności duszy, opatrzności boskiej i wartości cnoty, rozumianej przez niego zupełnie inaczej niż współcześnie. Pogląd o boskiej naturze Logosu był stałym elementem teorii licznych greckich szkół filozoficznych.
Recepcja | edytuj kod
Strona z rzymskiego wydania Żywotów sławnych mężów (1470)Sławę przyniosły Plutarchowi żywoty pierwszych imperatorów Od Augusta do Witeliusza, z których zachowały się żywoty Galby i Othona. Jego najważniejsze dzieła to pisma moralne Moralia, które obejmowały ponad 70 rozpraw na różnorodne tematy - od traktatów filozoficznych po traktaty literacko-krytyczne - oraz pisma biograficzne Żywoty równoległe (Βίοι Παράλληλοι Bíoi Parálleloi), które powstały w latach 105 - 115, opisującego dzieje życia 46 znanych osobistości zestawianych parami Grek-Rzymianin np. Tezeusz-Romulus, Lizander-Sulla, Aleksander III Wielki-Juliusz Cezar. Każda para równoległego żywota kończyła się σύγκρισις synkrisis - porównaniem obu postaci. Tekst o pierwszej parze postaci, Epaminondas - Scypion, nie przetrwał do naszych czasów. Wśród biografii paralelnych znalazły się pojedyncze żywoty Aratosa i Artakserksesa. Żywoty należy jednak odczytywać z dużą dozą dystansu, gdyż Plutarch bardzo często zabarwia historię, jest bezkrytyczny wobec opisywanych postaci, a także zwraca dużą uwagę na wróżby i zabobony. Widoczne jest to przede wszystkim w księgach poświęconych Cezarowi i Aleksandrowi Wielkiemu. Zwłaszcza jeżeli chodzi o życie Aleksandra, Plutarch bardzo dużą uwagę przywiązuje do magii, a także do snów, jakie miewał Aleksander w czasie swych podróży, co stawia duży znak zapytania co do pewności niektórych faktów przez Plutarcha przedstawionych. Często koloryzuje swoje postacie, przypisując im niemalże boskie umiejętności. Pomimo tego, Żywoty są jednym z najważniejszych i najpopularniejszych dziś źródeł starożytnych.
Pseudo-Plutarch | edytuj kod
Popularność i poważanie, którymi cieszył się Plutarch wśród potomnych spowodowały, że wiele dzieł było mu błędnie przypisywanych i włączane w niektóre edycje Moraliów. Autorstwo tych dzieł określa się umownie zbiorczo mianem Pseudo-Plutarcha. Mianem tym określa się kilku niezidentyfikowanych autorów żyjących w różnych epokach (w dużej mierze późnostarożytnych).
Prace, których autora określa się mianem Pseudo-Plutarcha:
- O muzyce (De musica)[1][2];
- De unius in re publica dominatione[3];
- O wychowaniu dzieci (Περὶ παίδων ἀγωγῆς, De liberis educandis) - traktat pochodzi prawdopodobnie od jednego z uczniów Plutarcha (1. poł. II w.)[4];
- Pro nobilitate - autorem był prawdopodobnie Arnoul le Ferron, pierwsza publikacja w 1556[5];
- Żywoty dziesięciu mówców - dzieło być może miało wielu autorów. Pochodzi z okresu drugiej sofistyki (III-IV w. n.e.)[6].
Pisma | edytuj kod
Żywoty | edytuj kod
Ta grupa pism Plutarcha obejmuje następujące zbiory pism:
- A. biografie sławnych ludzi Beocji i innych krain greckich (zachowały się dwie: Aratosa i Artakserksesa);
- B. biografie cesarzy rzymskich - od Augusta do Witeliusza (zachowały się dwie: Galby i Ottona);
- C. żywoty równoległe (z 23 par zaginęła para Epaminondas – Scypion);
- D. tzw. synkryzy, tj. zestawienia wspólnych momentów w życiu i charakterach postaci poszczególnych par (wątpliwego autorstwa).
Zachowane Żywoty obejmują 22 pary, 4 życiorysy pojedyncze oraz życiorysy zachowane fragmentarycznie (jeśli istnieje polskie tłumaczenie danego życiorysu, to obok tytułu łacińskiego podano jego polski odpowiednik):
22 pary żywotów | edytuj kod
- Theseus. Romulus. Comparatio Thesei cum Romulo [Tezeusz - Romulus i ich porównanie]
- Lycurgus. Numa. Lycurgi et Numae comparatio [Likurg - Numa i ich porównanie]
- Solon. Poplicola. Solonis et Poplicolae comparatio [Solon - Publikola i ich porównanie]
- Themistocles. Camillus [Temistokles – Kamillus]
- Pericles. Fabius Maximus. Periclis cum Fabio comparatio [Perykles. Fabjusz Maksymus]
- Alcibiades. Marcius Coriolanus. Alcibiadis et Coriolani comparatio [Alkibiades]
- Timoleon. Aemilius Paulus. Timoleontis cum Aemilio Paulo comparatio [Tymoleon]
- Pelopidas. Marcellus. Pelopidae cum Marcello comparatio [Marek Klaudiusz Marcellus]
- Aristides. Cato Major. Aristidis cum Catone comparatio [Arystydes. Kato Starszy]
- Philopoemen. T. Quinctuis Flamininus. Philopoemenis et T. Flaminini comparatio [Tytus Kwinkcjusz Flaminiusz]
- Pyrrhus. Marius [Pyrrus. Mariusz]
- Lysander. Sylla. Comparatio Lysandri cum Sylla [Lizander. Sulla]
- Cimon. Lucullus. Cimonis et Luculli comparatio [Kimon. Lukullus]
- Nicias. Marcus Crassus. Niciae cum Crasso comparatio [Nikiasz. Krassus]
- Sertorius. Eumenes. Sertorii cum Eumene comparatio
- Agesilaus. Pompeius. Agesilai et Pompei comparatio [Pompejusz]
- Alexander. Gaius Iulius Caesar [Aleksander Wielki. Gajusz Juliusz Cezar]
- Phocion. Cato Minor [Kato Młodszy]
- Agis et Cleomenis. Tiberius et Gaius Gracchi. Agidis et Cleomenis cum Gracchis comparatio [Agis. Kleomenes. Tyberjusz Grakchus. Gajusz Grakchus]
- Demosthenes. Cicero. Comparatio Ciceronis cum Demosthene [Demostenes. Cyceron]
- Demetrius. Antonius. Demetrii cum Antonio comparatio [Antoniusz]
- Dio. Brutus. Comparatio Dionis cum Bruto
4 żywoty pojedyncze | edytuj kod
- Artoxerxes
- Aratus
- Galba
- Otho
Życiorysy zachowane fragmentarycznie | edytuj kod
- Heraculis Vita
- Daiphanti Vita
- Aristomenis Vita
- Leonidae Vita
- Epaminondae Vita
- Scipionis Vita
- Scipionis Africani Vita
- Metelli Vita
- Tiberii Vita
- Cratetis Vita
Tłumaczenia Żywotów na język polski (od XX wieku) | edytuj kod
- Biografia M. Porcyusza Katona Starszego, tłum. W. Krajewski, Lwów 1911.
- Żywoty sławnych mężów, seria „Biblioteka Narodowa II”, nr 3, Ossolineum. (Ponieważ poszczególne wydania znacznie różnią się doborem opisanych przez Plutarcha postaci historycznych, więc podano spis treści wszystkich wydań):
- Wyd.1 w zrewidowanym przekładzie F[ilipa] N[ereusa] Golańskiego. Z dodatkiem trzech żywotów w przeróbce Ign[acego] Krasickiego. Z wstępem i uwagami Tadeusza Sinki. Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1921 (wyd. 2 przejrzane: 1928): 1. Temistokles 2. Kamillus 3. Arystydes 4. Kato Starszy 5. Perykles 6. Fabjusz Maksymus 7. Tymoleon 8. Aleksander Wielki 9. Tyberjusz Grakchus 10. Gajusz Grakchus 11. Marjusz.
- Wyd. 3 zmienione, przeł. Mieczysław Brożek, oprac. Tadeusz Sinko, 1953 (wyd. 4: 1955): 1. Temistokles 2. Perykles 3. Tymoleon 4. Aleksander Wielki 5. Agis 6. Kleomenes 7. Fabiusz Maksimus 8. Tyberiusz Grakchus 9. Gajusz Grakchus 10. Mariusz 11. Cezar.
- Wyd. 5 zmienione, z podtytułem Z żywotów równoległych, przeł. Mieczysław Brożek, 1977: 1. Arystydes 2. Perykles 3. Aleksander Wielki 4. Pyrrus 5. Agis 6. Kleomenes 7. Marek Klaudiusz Marcellus 8. Tytus Kwinkcjusz Flamininus 9. Tyberiusz Grakchus 10. Gajusz Grakchus 11. Gajusz Juliusz Cezar.
- Przedruk wyd. 5 w serii „Arcydzieła Kultury Antycznej”, t. 1-2, Ossolineum – De Agostini, Wrocław 2004:
- Tom 1: 1. Arystydes, 2. Perykles, 3. Aleksander Wielki, 4. Pyrrus.
- Tom 2: 5. Agis, 6. Kleomenes, 7. Marek Klaudiusz Marcellus, 8. Tytus Kwinkcjusz Flaminiusz, 9. Tyberiusz Grakchus, 10. Gajusz Grakchus, 11. Gajusz Juliusz Cezar.
- Żywoty sławnych mężów. (Z żywotów równoległych), tłum. Mieczysław Brożek, seria „Biblioteka Przekładów z Literatury Antycznej” tom 33, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996. (Wyd. 2 w serii „Arcydzieła Kultury Antycznej”, Ossolineum – De Agostini, Wrocław 2006): 1. Solon 2. Kimon 3. Nikiasz 4. Alkibiades 5. Kato Starszy 6. Lukullus 7. Krassus 8. Pompejusz 9. Kato Młodszy 10. Antoniusz.
- Cztery żywoty, tłum. Mieczysław Brożek, Czytelnik, Warszawa 1954 (wyd. 2: Czytelnik, Warszawa 2003): 1. Lizander 2. Sulla 3. Demostenes 4. Cyceron.
- Żywoty równoległe, tom I, tłum. Kazimierz Korus, seria „Biblioteka Antyczna”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004: 1. Tezeusz - Romulus i ich porównanie 2. Likurg - Numa i ich porównanie.
- Żywoty równoległe, tom II, tłum. Kazimierz Korus, Lech Trzcionkowski, seria „Biblioteka Antyczna”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005: 1. Solon - Publikola i ich porównanie 2. Temistokles – Kamillus.
- Żywoty równoległe, tom III, tłum. Lech Trzcionkowski, Aleksander Wolicki, seria „Biblioteka Antyczna”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008: 1. Arystydes - Katon Starszy i ich porównanie.
- Żywoty równoległe. Kimon, Lukullus i ich porównanie, tłum. i opr. Lech Trzcionkowski i Aleksander Wolicki, seria „Akme. Źródła starożytne”, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012
Moralia | edytuj kod
Zbiór Moraliów składa się z 78 (w tym także nieautentycznych) pism zachowanych w całości oraz z kilkudziesięciu pism zachowanych fragmentarycznie (jeśli istnieje polskie tłumaczenie danego tekstu to obok podano jego tytuł polski):
Moralia zachowane fragmentarycznie | edytuj kod
Współczesna kopia popiersia Plutarcha w Cheronei- Utrum animae an corporis sit libido et aegritudo
- Quod in animo humano affectibus subjectum, parsne sit ejus an facultas
- De anima
- Ex Stromateorum opere.
- Ex opere de daedalis Plataeensibus
- Ex commentariis in Hesiodum
- Ex Homericis exercitationibus
- Quaestiones de Arati Signis
- Commentarii in Nicandri Theriaca
- Ex libro an utilis sit praenotio futurorum
- Ex libro de divinatione
- Ex libro de amicitia
- Ex epistola de amicitia
- Ex libro de tranquilitate
- Ex libro contra voluptatem
- Ex libro contra divitias
- Ex libro quod mulieres etiam erudiendae sint
- Ex libro de calumnia
- Ex libro contra vires corporis
- Ex libro de amore
- Pro pulchritudine
- Ex libro de ira
- Mundum conditum esse, statui a Platone
- De justitia adversus Chrysippum
- De diebus
- De venatione
- Fabularum vel fabulosarum narrationum
- Fragmenta incertorum librorum
- Institutio Trajani. Epistola ad Trajanum
- Pseudoplutarchea:
- Pro nobilitate
- De fluviorum et montium nominibus
- De vita et poesi Homeri
- Proverbia quibus Alexandrini usi sunt
- De metris (De differentiis heroci versus. De versuum caesuris, figuris et passionibus)
Przekłady polskie (począwszy od XX wieku) | edytuj kod
(Uwaga: Liczby w nawiasach kwadratowych odsyłają do odpowiedniej pozycji w podanym powyżej łacińskim spisie Moraliów).
- Moralia. Wybór pism filozoficzno-moralnych, tłum. Zofia Abramowiczówna, seria „BN II”, nr 86, Ossolineum 1954. (Wyd. 2 w serii „Arcydzieła Wielkich Myślicieli”, De Agostini – Altaya, Warszawa 2002; wyd. 3 w serii „Arcydzieła Kultury Antycznej”, Ossolineum – De Agostini, Wrocław 2005):
- Uczta siedmiu mędrców [nr 13]
- Zalecenia małżeńskie [nr 12]
- O gadulstwie [nr 38]
- Zagadnienia biesiadne. Księga VI [nr 49]
- O duchu opiekuńczym Sokratesa [nr 46]
- List pocieszający do żony [nr 48]
- Które zwierzęta są zmyślniejsze, lądowe czy wodne [nr 66]
- O powściąganiu gniewu [nr 32]
- O pogodzie ducha [nr 33]
- O zamilknięciu wyroczni [nr 29]
- Jak młodzież powinna słuchać poetów, przekład zbiorowy pod kierunkiem Kazimierza Kumanieckiego, seria „Biblioteka Menandra”, PWN, Warszawa 1957 [nr 2]
- Moralia. (Wybór), tom 1, tłum. Zofia Abramowiczówna, seria „Biblioteka Klasyków Filozofii”, PWN, Warszawa 1977:
- Czy cnota jest czymś, czego można nauczyć [nr 30]
- O cnocie moralnej[nr 31]
- Jak można stwierdzić własny postęp w cnocie [nr 5]
- Jak można chwalić siebie samego nie budząc niechęci [nr 43]
- O żądzy bogactwa [nr 40]
- O zabobonności [nr 14]
- O fałszywym wstydzie [nr 41]
- O zawiści i nienawiści [nr 42]
- O gadulstwie [nr 38]
- O wścibstwie [nr 39]
- O pogodzie ducha [nr 33]
- O miłości braterskiej [nr 34]
- O miłości rodzicielskiej [nr 35]
- Dialog o miłości erotycznej [nr 50]
- Jaki pożytek mogą nam przynieść wrogowie, tłumaczenie zbiorowe, Meander 30(1975), s. 241-257 [nr 6].
- [Pseudo-Plutarch:] Porównanie krytyczne Arystofanesa z Menandrem, [w:] Menander, Wybór komedii i fragmentów, seria „BN II”, nr 203, Ossolineum 1982; wyd. 2 w serii „Arcydzieła Kultury Antycznej”, Ossolineum – De Agostini, Wrocław 2005) [nr 59]
- Moralia. (Wybór), tom 2, tłum. Zofia Abramowiczówna, seria „BKF”, PWN, Warszawa 1988:
- O E delfickim [nr 27]
- Dlaczego Pytia nie wygłasza już wyroczni wierszem? [nr 28]
- O odwlekaniu kary przez bogów [nr 44]
- O obliczu widniejącym na tarczy księżyca [nr 63]
- Nauka Epikura (nawet) nie umożliwia przyjemnego życia [nr 75]
- O złośliwości Herodota [nr 60]
- O przypadku [nr 8]
- O wygnaniu [nr 47]
- [Pseudo-Plutarch:] O muzyce, tłum. Krystyna Bartol, seria „Archiwum Filologiczne” 51, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992 [nr 78]
- Czy stary człowiek powinien zajmować się polityką? tłum. Alfred Twardecki, [w:] Cyceron, Plutarch: Pochwała starości, Verum, Warszawa 1996 [nr 54]
- Dialog o miłości, tłum. Zofia Abramowiczówna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997 [nr 50]
- O szczęściu, czyli o dzielności Aleksandra, tłum. Krzysztof Nawotka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003 [nr 24]
- O Izydzie i Ozyrysie [tekst grecko-polski], tłum. Anna Pawlaczyk, seria „Fontes Historiae Antiquae” IV, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2003 [nr 26]
- O słuchaniu, tłum. Marian Szarmach, Terminus 2(2003), s. 87-108 [nr 3].
- Fragment O trzech ustrojach, tłum. Michał Wojciechowski, Teologia Polityczna 2(2004-2005), s. 343-347 [nr 56].
- Fragment O cnocie i wadzie, tłum. Michał Wojciechowski, Meander 2004 nr 3-4, s. 202-207 [nr 9].
- Powiedzenia królów i wodzów. Powiedzenia spartańskie, tłum. Katarzyna Jażdżewska, seria „Biblioteka Antyczna”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2006 [nr 15 i 16].
- O cnotach kobiet, tłum. Julia Szymańska-Doroszewska, Studia Antyczne i Mediewistyczne nr 5 [40] 2007, s. 26-64.
- Zalecenia w trosce o zdrowie, tłum. Marian Szarmach, Biblioteca Symbolarum Philologorum Posnaniensium, Poznań 2008 [nr 11].
- O tym, co jest bardziej pożyteczne - woda czy ogień [tekst grecko-polski], tłum. Magdalena Stuligrosz, seria „Fontes Historiae Antiquae” XI, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008 [nr 65]
Przypisy | edytuj kod
- ↑ O muzyce, tłum. Krystyna Bartol, seria „Archiwum Filologiczne” 51, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992 [nr 78]
- ↑ Winnington-Ingram, R. P. “The Spondeion Scale. Pseudo-Plutarch De Musica, 1134f-1135b and 1137b-d.” The Classical Quarterly, vol. 22, no. 2, 1928, ss. 83–91. JSTOR, www.jstor.org/stable/635594. Dostęp: 16 Dec. 2020.
- ↑ Aalders, G. J. D. “Plutarch or Pseudo-Plutarch? The Authorship of De Unius in Re Publica Dominatione.” Mnemosyne, vol. 35, no. 1/2, 1982, ss. 72–83. JSTOR, www.jstor.org/stable/4431103. Dostęp: 16 Dec. 2020.
- ↑ Pseudo-Plutarch, O wychowaniu dzieci, Vox Patrum 29/2009, s. 654-690
- ↑ Blank, D. (2011). Martínez, J. (ed.). 'Plutarch' and the Sophistry of 'Noble Lineage'. Fakes and Forgers of Classical Literature. Madrid: Ediciones Clásicas. ss. 33–60. ISBN 84-7882-725-0.
- ↑ Roisman, J., Worthington, I., & Waterfield, R. (2015). Lives of the Attic orators: Texts from Pseudo-Plutarch, Photius, and the Suda, s. 10-13
Bibliografia | edytuj kod
- Plutarchi opera [Vitae. Scripta moralia. Fragmenta et spuria.], ed. Fredericus Döbner, vol. 1-5, Paris 1855-68
- Polskie tłumaczenia pism Plutarcha.
Linki zewnętrzne | edytuj kod
- Teksty oryginalne z tłumaczeniem na angielski
- Żywoty tom 1, tom 2
- Moralia wybór tom 1, tom 2
- Przekład angielski
- GeorgeG. Karamanolis GeorgeG., Plutarch, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], CSLI, Stanford University, 4 listopada 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07] (ang.).
- ISNI: 0000 0003 6386 663X, 0000 0001 2341 2305, 0000 0004 4922 7580
- VIAF: 268955446, 173200419
- ULAN: 500330563
- LCCN: n79026763
- GND: 118595237
- NDL: 00452984
- LIBRIS: nl023gl64whzdl1
- BnF: 119200813
- SUDOC: 027076784
- SBN: IT\ICCU\CFIV\005487
- NLA: 35950909
- NKC: jn19981002002
- BNE: XX1076928
- NTA: 068324294
- BIBSYS: 90163732
- CiNii: DA00150138
- Open Library: OL58120A
- PLWABN: 9810703166405606
- NUKAT: n94004086
- NLI: 000106383
- PTBNP: 34076
- CANTIC: a10475771
- LNB: 000003425
- NSK: 000005590
- CONOR: 11237731
- ΕΒΕ: 27911
- BLBNB: 000565644
- KRNLK: KAC199635940
- LIH: LNB:V*40902;=BB
- WorldCat: viaf-173200419, viaf-196145857884323020775, lccn-n79026763