Rysy w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Najwyższy, słowacki wierzchołek Rysów (widok z wierzchołka granicznego) Graniczny wierzchołek Rysów (widok z wierzchołka słowackiego) Wysoka, Ciężki Szczyt i Rysy. Widok z Niżnich RysówRysy (niem. Meeraugspitze, słow. Rysy, węg. Tengerszem-csúcs[1]) – góra położona na granicy polsko-słowackiej, w Tatrach Wysokich (jednej z części Tatr). Ma trzy wierzchołki, z których najwyższy jest środkowy (2501 metrów nad poziomem morza), znajdujący się w całości na terytorium Słowacji. Wierzchołek północno-zachodni, przez który biegnie granica, stanowi najwyżej położony punkt Polski (według większości najbardziej wiarygodnych źródeł 2499 m – więcej informacji w sekcji „Topografia”) i należy do Korony Europy.
Spis treści
- 1 Topografia
- 2 Przyroda ożywiona
- 3 Nazwa
- 4 Wypadki
- 5 Historia
- 6 Turystyka
- 7 Szlaki turystyczne
- 8 Przypisy
- 9 Linki zewnętrzne
Topografia | edytuj kod
Masyw Rysów posiada trzy wierzchołki. Na granicy polsko-słowackiej znajduje się średni co do wysokości wierzchołek północno-zachodni, którego różne pomiary dały wysokość od 2498,7 do 2499,6 m[2] (zgodną z tradycyjnie uznawaną wartością 2499 m[3]). Wierzchołek ten jest najwyżej położonym punktem Polski. Spośród klasycznych pomiarów geodezyjnych wykonanych dla tego wierzchołka najdokładniejsze przeprowadzono w roku 1988, kiedy metodą precyzyjnej niwelacji trygonometrycznej wyznaczono, niezależnie od strony polskiej oraz słowackiej, wysokość punktu geodezyjnego zlokalizowanego 60 cm poniżej szczytu. Otrzymano wynik 2498,712 m od strony polskiej i 2498,724 m od strony słowackiej (różnica jedynie 1,2 cm) – a więc wysokość północno-zachodniego wierzchołka Rysów wynoszącą (po zaokrągleniu do 0,1 m) 2499,3 m[4].
Pierwsze pomiary wysokości Rysów przeprowadzono około połowy XIX wieku bardzo nieprecyzyjną metodą barometryczną, jeszcze bez podziału na poszczególne wierzchołki, otrzymując istotnie zaniżoną wartość 2309 m n.p.m. W rezultacie za najwyższy szczyt „Tatr Nowotarskich” (dzisiejsze Tatry Polskie) przejściowo uznawano Świnicę, której pierwszy pomiar z 1867 roku wykazał (zawyżony z kolei) wynik 2336 m. Wykonywane od lat 70. XIX wieku austriackie wojskowe pomiary kartograficzne dały już stosunkowo precyzyjne wyniki, z niewielkimi zastrzeżeniami uznawane do czasów najnowszych[5]. W latach 10. XXI wieku rozwój technik geodezji satelitarnej umożliwił weryfikację i aktualizację wcześniej podawanych wartości. W roku 2019 geodeci z AGH w ramach projektu badawczego „Setka w Koronie” zmierzyli wysokości najważniejszych polskich gór, dla uzyskania wiarygodnych wyników łącząc techniki LIDAR (do wstępnego zidentyfikowania potencjalnie najwyższych punktów góry) i GNSS (do właściwego pomiaru); w opublikowanej pracy zauważyli przy tym, że żadna z tych metod nie byłaby samodzielnie wystarczająca. Uzyskana przez nich wysokość granicznego wierzchołka Rysów wyniosła 2499,0 m n.p.m. (w układzie wysokości Kronsztad) z dopuszczalnym błędem pomiaru 10 cm[6][7]. Pomimo to, zakłady kartograficzne „Sygnatura” i „Polkart” podały na swoich mapach z 2020 roku najwyższy punkt Polski o wysokości 2500 m w oparciu wyłącznie o dane lidarowe, uzasadniając to obecnością w nich czterech punktów z przedziału 2499,8–2499,9 m (po zaokrągleniu do pełnych metrów 2500 m) w obrębie kopuły szczytowej północno-zachodniego wierzchołka. Punkty te zinterpretowano jako reprezentację słupka granicznego i sąsiedniego głazu. Wydawcy zastrzegli, że dopuszczają błąd jednego metra w podawanych przez siebie wysokościach[8]. Przytoczone punkty znajdują się jednak w odległości 3–4 metrów od lokalizacji słupka granicznego podanego w Państwowym Rejestrze Granic. Zawyżenie położenia Rysów w danych lidarowych zauważono już wcześniej; zinterpretowano je wtedy jako efekt licznej obecności turystów na szczycie w trakcie wykonywania nalotów lotniczego skaningu laserowego i błędnej klasyfikacji części uzyskanych odbić (będących możliwymi odbiciami plamki lasera od ludzi) jako reprezentacji gruntu[9].
Najwyższy z wierzchołków (tak zwany środkowy) wznosi się około 1,5 m wyżej od wierzchołka granicznego, stąd ma wysokość w przedziale od około 2500,2 do około 2501,1 m[2] i znajduje się po stronie słowackiej, podobnie jak najniższy wierzchołek południowo-wschodni (2472 m[10], według wcześniejszego pomiaru 2473 m). Podawana powszechnie w literaturze i na mapach wysokość 2503 m dla najwyższego punktu Rysów pochodzi z dawnych pomiarów austriackich z lat 1896–1897 i jest z pewnością zawyżona[2]. Rysy cechują się dużą wysokością względną, wznosząc się ponad 1100 metrów nad powierzchnię Morskiego Oka[11].
Znajdujący się w Tatrach Wysokich masyw Rysów leży na południowy wschód od Morskiego Oka w punkcie zwornikowym głównego grzbietu Tatr i północnej grani Rysów, w której tkwią Niżnie Rysy i Żabie Szczyty (Wyżni i Niżni). U stóp leżą: Dolina Rybiego Potoku, Dolina Białej Wody i Dolina Mięguszowiecka. Od północy oddziela go od Niżnich Rysów Przełęcz pod Rysami, od zachodu od Żabiego Konia Żabia Przełęcz, a od południowego wschodu od Ciężkiego Szczytu w masywie Wysokiej szerokie siodło Wagi[11]. Na wschodnią stronę opada z Rysów 500-metrowa ściana skalna, w której znajdują się liczne drogi wspinaczkowe[12].
W zachodniej grani Rysów powyżej Żabiej Przełęczy wyodrębniają się trzy Turnie nad Żabią Przełęczą: Zachodnia Turnia nad Żabią Przełęczą (Západná veža nad Žabím sedlom), Pośrednia Turnia nad Żabią Przełęczą (Innominata, Prostredná veža nad Žabím sedlom) i najwyższa Wschodnia Turnia nad Żabią Przełęczą (Východná veža nad Žabím sedlom)[13]. Od północno-zachodniego szczytu Rysów turnie te są oddzielone Przełączką nad Turniami (Štrbina nad vežami). Przełączka pomiędzy dwoma wyższymi wierzchołkami Rysów nosi nazwę Zadniej Przełączki w Rysach (Zadná priehyba v Rysoch), natomiast pomiędzy najwyższym i najniższym wierzchołkiem znajduje się Pośrednia Przełączka w Rysach (Prostredná priehyba v Rysoch). Na południowy wschód od najniższego wierzchołka grań kieruje się poprzez Przednią Przełączkę w Rysach (Predná priehyba v Rysoch) do Kopy nad Wagą, a następnie opada na Wagę[14].
Przyroda ożywiona | edytuj kod
Szczyt Rysów jest prawdziwym unikatem, jeśli chodzi o bogactwo flory. Na wysokości 2483–2503 m występują tu jeszcze 63 gatunki roślin kwiatowych, głównie z grupy roślin alpejskich[15]. Z rzadkich roślin występują m.in. ukwap karpacki, skalnica odgiętolistna i wiechlina tatrzańska – gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach[16].
Na południowych zboczach przebywają kozice i świstaki. Na sam szczyt dochodzą lisy. Występuje tu również stale kilka gatunków ptaków i szereg gatunków niższych zwierząt: owadów i mięczaków[17]. W pobliżu wierzchołka po raz pierwszy odłowiono endemicznego pajęczaka Polonozercon tatrensis[18].
Nazwa | edytuj kod
Nazwa Rysy nie pochodzi, jak powszechnie się uważa, od ukośnego żlebu widocznego w masywie góry (tzw. Rysy), ale od pożłobionych zboczy całego kompleksu Niżnich Rysów, Żabiego Szczytu Wyżniego i Żabiego Mnicha[12]. Nazwę utworzyli polscy górale i była ona w użyciu co najmniej od początków XIX w. „Skalne żleby albo rysy (Risse), wypełnione wiecznym śniegiem, sięgają od głównego grzbietu aż do powierzchni Czarnego Stawu” – pisał niemiecki turysta już w 1827 r.[17] Wkrótce Rysami określali polscy turyści całą grań, zamykająca kocioł Czarnego Stawu: „Rysy to jest grzbiet okalający Czarny Staw” (Feliks Berdau, 1855); „Olbrzymie skały zwane Rysy (...) obstąpiły półkolem jezioro” (Maria Steczkowska, 1858); „Staw ten otoczony olbrzymimi skałami nazwanymi Rysy” (Onufry Trembecki, 1861); „Dzikie turnie Rysami zwane w krąg otaczają Czarny Staw” (Walery Eljasz, 1873)[17]. W połowie XIX w. turyści niemieckojęzyczni ze strony węgierskiej zaczęli używać dla szczytu nazwy Meeraugspitze, natomiast Polacy – w miarę rozwoju taternictwa i zagęszczania nazw poszczególnych formacji grzbietu – zawęzili stosowanie nazwy Rysy do najwyższego szczytu w grani. Podsumował to wkrótce Tytus Chałubiński: „Szczyt sterczący nad (...) Czarnym Stawem zowią zakopianie Rysami, węgierscy i niemieccy turyści Morskookim Szczytem (Meer-Augenspitze), Słowacy zaś Wagą”[17].
Wypadki | edytuj kod
Wypadki w drodze na Rysy zdarzają się od początków turystyki tatrzańskiej. Do ich najczęstszych przyczyn zaliczają się: lekceważenie zalegającego (nieraz do późnego lata) śniegu, brak kondycji fizycznej i psychicznej, a także zaznajomienia ze stromizną, nieodpowiednie obuwie i odzienie, kruche skały, nadmierne pragnienie zdobycia szczytu[12][19].
12 sierpnia 1884 roku Jerzy Amsel, student filozofii z Wrocławia, poślizgnął się podczas zejścia na płacie śniegu i spadł ze znacznej wysokości, odnosząc ciężkie rany. Na przemian mdlejąc i odzyskując przytomność, przez trzy doby walczył o życie; wieczorem 15 sierpnia uratowali go przypadkowo napotkani turyści. Po dwóch tygodniach opuścił szpital[19].
Pierwszy wypadek śmiertelny nastąpił na początku czerwca 1909 roku, gdy z nieznanych przyczyn zginął Ernest Weiss, profesor z Chorzowa. Jego szczątki odnaleziono dopiero po czterech latach. W tym czasie doszło już do kolejnych tragedii: 20 sierpnia 1910 roku Alojzy Karlik i Vlastimil Vonaŝek runęli po śniegu spod samego wierzchołka i ponieśli śmierć po wielusetmetrowym upadku; 22 sierpnia 1912 roku, po ponad tygodniu poszukiwań, znaleziono zwłoki Eugenii Zielińskiej, nauczycielki z Warszawy, która najprawdopodobniej zgubiła się w okolicach Buli pod Rysami i spadła. Mariusz Zaruski, który kierował wyprawami ratunkowymi, sądził, że na opinię publiczną można oddziaływać tylko poprzez skrupulatne podawanie wszystkich drastycznych szczegółów, toteż pedantycznie zanotował, że zwłoki dwóch Czechów zbierano z obszaru 150 metrów kwadratowych, a ciało kobiety – z obszaru 30 metrów kwadratowych[19].
Rysy w sierpniu. Wyraźnie widoczna Rysa – duży zaśnieżony żlebW okresie międzywojennym zginął w tym rejonie tylko jeden turysta – 15 czerwca 1936 roku Alfred Kwaśny odniósł śmiertelne rany wskutek wypadku na zlodowaciałym śniegu, a jego towarzyszkę w ostatniej chwili udało się uratować. Jednak po drugiej wojnie światowej liczba tragedii znacząco wzrosła wraz z nasileniem się ruchu turystycznego. Przyczyny wciąż są takie same: poślizgnięcia na śniegu, zabłądzenia, obrywy skalne, brak doświadczenia. Długość upadków sprawia, że poszkodowani przeważnie giną na miejscu, przed przybyciem pomocy (jednym z wyjątków był przypadek turysty, który na początku lutego 1997 spadł z okolic wierzchołka i zatrzymał się około 800 metrów niżej, ale jedynie złamał nadgarstek)[19].
Osobną kategorię stanowią wypadki lawinowe, w których nieraz poszkodowanych zostaje wiele osób naraz. 28 stycznia 2003 roku około godziny 11 z Rysów zeszła lawina, w której zginęło 8 osób z 13-osobowej grupy. Była to wycieczka członków Uczniowskiego Klubu Sportowego „Pion”, działającego przy I Liceum Ogólnokształcącym w Tychach. Wypadek ten był najtragiczniejszym takim wydarzeniem w polskich Tatrach.
30 grudnia 2009 roku o godzinie 11:40 z Buli pod Rysami zeszła lawina, która zagarnęła pięć osób, z czego trzy pogrzebała pod śniegiem. Ekipa ratownicza przybyła na miejsce już po kwadransie. Marka D. i Rafała P. mimo krytycznie ciężkich obrażeń udało się uratować, rany Jana Rz. i Grzegorza A. okazały się śmiertelne, Stefana G. znaleziono już martwego[19].
Jest to tylko pobieżny przegląd niektórych najbardziej tragicznych zdarzeń. Każdy sezon turystyczny przynosi nowe wypadki. Błędy popełniane przez turystów są wciąż takie same i wciąż tak samo skutkują zgonami lub ciężkimi obrażeniami[19].
Historia | edytuj kod
Pierwsze odnotowane wejścia:
- latem – Eduard Blásy z przewodnikiem Jánem Rumanem Driečnym starszym, 30 lipca 1840[12]
- zimą – Theodor Wundt z przewodnikiem Jakobem Horvayem, 10 kwietnia 1884[20]
Wejście na szczyt Blásyego upamiętniała tablica wmurowana w północno-zachodni wierzchołek 20 lipca 1891 roku, została ona jednak rozbita rok później[20]. Podobnie uhonorowano pobyt Włodzimierza Lenina na szczycie w latach 1913–1914. Jego wejście nie zostało jednak nigdy potwierdzone, a tablica była wielokrotnie niszczona[14]. Z tego powodu w pewnym okresie przechowywano ją w Chacie pod Rysami, a na szczycie umieszczano tylko na czas uroczystości politycznych[12]. W 1899 roku na szczyt weszli także Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie[12].
Turystyka | edytuj kod
Rysy należą do najczęściej odwiedzanych szczytów tatrzańskich[12]. Wejście od strony polskiej jest dobrze ubezpieczone (prawie 300 metrów łańcuchów[21]), wymaga jednak przygotowania turystycznego i kondycyjnego. Od wejścia do TPN na Palenicy Białczańskiej deniwelacja wynosi 1504 m, a od Morskiego Oka 1104 metry. Od Czarnego Stawu średnie nachylenie szlaku wynosi 30 stopni[22]. Szlak wiedzie przez miejsca zacienione, co powoduje spadki temperatury oraz duże prawdopodobieństwo zalegania płatów śniegu[19]. Wejście zimowe wymaga posiadania odpowiedniego sprzętu (raki, czekan) i umiejętności posługiwania się nim. Od czasu otwarcia polskiego szlaku na Rysy zginęło na nim ponad 50 osób.
Szczyt swoją popularność zawdzięcza niezrównanej panoramie: przy dobrej pogodzie widoczność sięga ponad 200 km. Z wierzchołka można rozróżnić 80 szczytów tatrzańskich i mniej więcej 50 szczytów w innych grupach górskich, widoczne jest 13 większych jezior tatrzańskich oraz odległy o około 90 km Kraków[17]. Przy bardzo dobrej widzialności dostrzec można zarysy Bieszczadów i Karpat ukraińskich[23][24]. Szczyt, pomimo swej znacznej wysokości, stanowi dogodne przejście z Morskiego Oka do Popradzkiego Stawu w Dolinie Mięguszowieckiej, w szczególności jedyne znakowane przejście przez główną grań Tatr pomiędzy Suchą Przełęczą a Polskim Grzebieniem[11]. Granicę można przekraczać od 15 czerwca do 31 października – gdyż tylko w tym okresie otwarty jest szlak po stronie słowackiej. W 2007 roku, po wejściu Polski i Słowacji do strefy Schengen, zostało zlikwidowane turystyczne przejście graniczne na Rysach, ponieważ granice między państwami do niej należącymi można od tego czasu swobodnie przekraczać w każdym miejscu.
Rysy są najwyższym punktem w Tatrach, na który prowadzi szlak turystyczny. W okresie od 1 listopada do 14 czerwca szlak od strony Słowacji jest zamknięty[25]. We wrześniu 2016 roku od strony słowackiej zainstalowane zostały metalowe stopnie ułatwiające dostęp do szczytu[26].
Rysy należą do Korony Gór Polski (wierzchołek graniczny)[3], Korony Tatr (wierzchołek środkowy), Korony Europy (wierzchołek graniczny) oraz Wielkiej Korony Tatr (wierzchołek środkowy)[27].
Szlaki turystyczne | edytuj kod
Na szczyt prowadzą dwa obukierunkowe szlaki turystyczne: północny od strony polskiej oraz południowy od strony słowackiej. Stary szlak północno-wschodni, wykorzystywany przez polskich turystów przed wyznaczeniem drogi znad Morskiego Oka, współcześnie leży po stronie słowackiej i pokonywanie go jest dozwolone wyłącznie w towarzystwie uprawnionego przewodnika.
Turyści pokonujący okolice Przełączki pod Rysami – północny, czerwony od schroniska nad Morskim Okiem wschodnim lub zachodnim brzegiem Morskiego Oka na próg Czarnego Stawu i przez Bulę pod Rysami na wierzchołek Rysów.- Czas przejścia od schroniska nad Morskim Okiem nad Czarny Staw: 50 min, ↓ 40 min;
- czas przejścia znad Czarnego Stawu na szczyt Rysów: 3 h, ↓ 2:30 h.
- Czas przejścia od Popradzkiego Stawu do schroniska pod Rysami szlakami niebieskim i czerwonym: 2:15 h, ↓ 1:45 h;
- czas przejścia ze schroniska pod Rysami na Rysy: 1 h, ↓ 45 min[30].
- Czas przejścia z Łysej Polany na Polanę pod Wysoką: 2:30 h, ↓ 2 h;
- czas przejścia z Polany pod Wysoką na Wagę: 4:15 h, ↓ 3 h;
- czas przejścia z Wagi na Rysy: 30 min, ↓ 20 min.
Przypisy | edytuj kod
- ↑ Tatry Wysokie. Czterojęzyczny słownik nazw geograficznych [dostęp 2020-05-27] [zarchiwizowane z adresu 2006-09-24] .
- ↑ a b c Grzegorz Głazek: Rysy – zestaw topograficzny, Wydawnictwo Master Topo, 2019.
- ↑ a b Wykaz Szczytów – Korona Gór Polski, „Korona Gór Polski” [dostęp 2018-02-23] (pol.).
- ↑ Aniela Makowska: Dynamika Tatr wyznaczana metodami geodezyjnymi. Warszawa: Instytut Geodezji i Kartografii, 2003. ISBN 83-916216-0-X.
- ↑ MichałM. Jagiełło MichałM., 100 lat Świnicy, „Wierchy”, 1966 .
- ↑ "Setka w Koronie" Projekt na 100-lecie AGH, koronagor.agh.edu.pl [dostęp 2020-08-23] .
- ↑ KrystianK. Kozioł KrystianK., KamilK. Maciuk KamilK., New Heights of the Highest Peaks of Polish Mountain Ranges, „Remote Sensing”, 12 (9), 2020, s. 1446, DOI: 10.3390/rs12091446 [dostęp 2020-08-23] (ang.).
- ↑ Wysokości szczytów w TatrachWydawnictwo Kartograficzne Polkart | Wydawnictwo Kartograficzne Polkart [dostęp 2020-08-23] (pol.).
- ↑ Grzegorz Sarna, Marcin Sarna, Andrzej Z. Górski. Jak wysoka jest Wysoka?. „Tatry”. Nr 2 (60), 2017.
- ↑ Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky, Produkty leteckého laserového skenovania .
- ↑ a b c Tatry Wysokie – e-gory.pl, „e-gory.pl”, 28 lipca 2007 [dostęp 2018-02-23] (pol.).
- ↑ a b c d e f g Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.
- ↑ a b http://tatromaniak.pl/sites/default/files/rysy_przebieg_szlaku_topografia.jpg
- ↑ a b Grzegorz Barczyk, Ryszard Jakubowski (red.), Adam Piechowski, Grażyna Żurawska: Bedeker tatrzański. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13184-5.
- ↑ Władysław Szafer: Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ a b c d e Józef Nyka, Rysy, w: „Poznaj Świat”. R. XIII, nr 2 (147), luty 1965, s. 8–11.
- ↑ CzesławC. Błaszak CzesławC., Zercon tatrensis sp. n. (Acari, Zerconidae), a new species of mite from Poland .
- ↑ a b c d e f g h Rysy i okolice, [w:] MichałM. Jagiełło MichałM., Wołanie w górach, Warszawa: Iskry, 2012, ISBN 978-83-244-0188-8 .
- ↑ a b Witold Henryk Paryski: Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część VII. Żabia Przełęcz Wyżnia – Żabia Czuba. Warszawa: Sport i Turystyka, 1954.
- ↑ a b c d e Na Rysy, natatry.pl [dostęp 2017-10-30] (pol.).
- ↑ a b c d e Opis szlaku na Rysy z Morskiego Oka, „Wieczna Tułaczka”, 29 września 2013 [dostęp 2017-10-30] (pol.).
- ↑ Stoj widziany z Rysów. Dalekieobserwacje.eu. [dostęp 2017-06-07].
- ↑ Bieszczady z Rysów. Dalekieobserwacje.eu. [dostęp 2017-06-07].
- ↑ http://web.archive.org/web/20180224053009/http://www.mikulas.sk/files_web/attachments/2017/2710c-1-2017.pdf
- ↑ Na szlaku na Rysy zamontowano...metalowe schody!, „tatromaniak”, 2 września 2016 [dostęp 2018-02-23] (pol.).
- ↑ MarcinM. Guzek MarcinM., » Korona Europy – Portal Górski – Góry, Skały, Wspinanie, Ścianki Wspinaczkowe – PortalGorski.pl, www.portalgorski.pl [dostęp 2018-02-23] (pol.).
- ↑ Fenomenalne Rysy, www.rudazwyboru.pl [dostęp 2017-10-30] .
- ↑ KamilK. Filipowski KamilK., Nowe nazwy dla szczytów północnej grani Rysów, 3 kwietnia 2016 [dostęp 2017-10-30] (pol.).
- ↑ Tomasz Nodzyński, Marta Cobel-Tokarska: Tatry Wysokie i Bielskie: polskie i słowackie. Warszawa: ExpressMap, 2007. ISBN 978-83-60120-88-0.
- ↑ a b Na Rysy ze Szczyrbskiego Jeziora, natatry.pl [dostęp 2017-10-30] (pol.).
- ↑ a b c Rysy PL vs Rysy SK – porównanie szlaków (i sporo zdjęć z nich), www.rudazwyboru.pl [dostęp 2017-10-30] .
- ↑ JózefJ. Nyka JózefJ., Tatry Słowackie, Latchorzew 2017, s. 90-92 .
- ↑ JanuszJ. Chmielowski JanuszJ., Przewodnik po Tatrach II, Lwów 1908, s. 190-193 .
Linki zewnętrzne | edytuj kod
- Rysy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 113 .