Szczawnica

Na mapach: 49°25′22″N 20°28′58″E/49,422778 20,482778

Szczawnica w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Szczawnica – miasto uzdrowiskowe w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Szczawnica. Położone na pograniczu Beskidów Zachodnich i Pienin, nad potokiem Grajcarkiem.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 5711 mieszkańców[1].

Spis treści

Położenie | edytuj kod

Szczawnica leży w dolinie potoku Grajcarka, który jest prawym dopływem Dunajca. Większa część zabudowy i terenów miasta znajduje się w obrębie Beskidu Sądeckiego, natomiast za doliną potoku Grajcarka wznoszą się już Pieniny. Zabudowa miasta zlokalizowana jest między Pieninami (głównie Małymi Pieninami) a pasmem Radziejowej (Beskid Sądecki).

Miasto tradycyjnie dzieli się na dwie „dzielnice”: Szczawnicę Dolną, której główna zabudowa koncentruje się na wysokości 435-480 m n.p.m. oraz Szczawnicę Wyżnią, z główną zabudową na wysokości od 460 do 520 m n.p.m. Pomiędzy nimi znajduje się Centrum, zaś w kierunku północnym, w dolinkę Szczawnego Potoku, do ok. 510 m n.p.m. wspinają się zabudowania dzielnicy zdrojowej. Dwa większe ciągi dawnego osadnictwa rozwinęły się także w dolinkach potoków: Skotnickiego i Sopotnicy, a rozproszone przysiółki sięgnęły wysoko na stoki, a nawet na sam grzbiet (przysiółek Przysłop, 830 m n.p.m.) pasma Radziejowej[2].

  • Potok Grajcarek w Szczawnicy
  • Widok ogólny na Szczawnicę z Danielki
  • Dunajec w Szczawnicy

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 32,90 km²[3].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego.

Historia | edytuj kod

Szczawnica w 1939

Pierwsze wzmianki o Szczawnicy pochodzą z 1413 roku, choć osadnictwo ludzkie na tym terenie istniało już wcześniej. W połowie XIV wieku Szczawnica była parafią, by w 1529 roku stać się filią parafii krościeńskiej (była nią do 1889 roku). Już w XV wieku istniała w Szczawnicy instytucja sołtysa: w dokumentach z tego okresu wymieniony jest sołtys szczawnicki, Mikołaj. W latach 1487–1492 Kazimierz Jagiellończyk odnowił Janowi, kolejnemu szczawnickiemu sołtysowi, prawo użytkowania 3 łanów (zwykle sołtysi dysponowali wówczas dwoma łanami), potwierdzony ponownie przez króla Jana Olbrachta w roku 1494. Oprócz tego w 1581 r. Szczawnica obejmowała 2 ½ łana kmiecego i 4 łany zajmowane przez zagrodników bez roli. W tym czasie wieś należała do starostwa czorsztyńskiego.

Na terenie Szczawnicy funkcjonował przywilej wybraniectwa – chłopa zwolnionego z pańszczyzny w zamian za służbę wojskową na rzecz króla. W 1595 r. szerokim echem odbiła się tragedia wybrańca ze Szczawnicy, Piotra Fleszara, który odmówił dzierżawcy dóbr czorsztyńskich, Janowi Łękawskiemu, zapłaty bezprawnie nałożonego nań czynszu. Ujętego i zakutego w kajdany wybrańca Łękawski zostawił na mrozie na dziedzińcu zamku czorsztyńskiego, gdzie ten po dwóch tygodniach zamarzł[4].

Już w 1770 r., pod pozorem budowy pogranicznego kordonu sanitarnego, Austria zagarnęła część południowych ziem Rzeczypospolitej, tj. starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie – w tym również Szczawnicę. Dwa lata później, przy I rozbiorze Polski, tereny te włączono do węgierskiej części domeny Habsburgów. W 1811 r. dobra szczawnickie zostały przejęte przez austriackie władze skarbowe, a następnie wystawione na sprzedaż. W 1828 r. nabył je emerytowany poczmistrz, Jan Podhajecki, by rok później (formalnie: w roku 1834) przekazać je Józefinie i Stefanowi (Szczepanowi) Szalayom, którzy w rzeczywistości sfinansowali zakup[2].

Po śmierci Stefana Szalaya Szczawnicę przejął w 1839 r. jego syn Józef Szalay. To właśnie on jest uważany za twórcę uzdrowiska. Wzniósł on pierwsze budynki zdrojowe oraz kaplicę zdrojową, które sam zaprojektował; rozszerzył i urządził Park Górny; zakrył koryto Szczawnego Potoku pod dzisiejszym placem Dietla oraz dbał o reklamę uzdrowiska. Od 1840 r. latem stale przebywał w Szczawnicy lekarz - był nim dr Onufry Trembecki, w l. 1848-1883 główny lekarz zdrojowy. Oprócz niego w latach 60. XIX w. w uzdrowisku ordynowali jeszcze inni lekarze: Józef Doskowski, Aleksander Kryda, Władysław Ściborowski i Alojzy Szalay. Działała już również apteka Edwarda Bośniackiego[5].

W 1876 r. Józef Szalay zapisał uzdrowisko krakowskiej Akademii Umiejętności. W 1909 r. od Akademii uzdrowisko kupił hr. Adam Stadnicki, w drugiej połowie lat 30. XX wieku wzrosło zainteresowanie Szczawnicą. W 1935 wybudowano nowoczesne inhalatorium z pierwszymi w Polsce komorami pneumatycznymi, równocześnie powstała elektrownia, a w 1937 kanalizacja[6]. Po II wojnie światowej nastąpiło upaństwowienie zdrojowiska. Zmienił się społeczny przekrój kuracjuszy. Uzdrowisko nastawiło się głównie na leczenie chorób zawodowych górników i hutników.

Gwałtowny rozwój miasta nastąpił już w latach 60. XX w. W 1960 roku uruchomiono sanatorium „Hutnik”, w 1963 roku oddano do użytku Prewentorium Górnicze im. Pstrowskiego (m.in. z salą kinową). 1969 rok to data rozpoczęcia działalności położonego w samym centrum domu towarowego „Halka” połączonego z restauracją i kawiarnią. W 1971 r. w dawnej luksusowej willi Szalaya „Pałac” („Zdrojowa”) otwarto ekspozycję historyczno-etnograficzną Muzeum Pienińskiego (działała w tym miejscu do 2013). W 1973 roku rozpoczął działalność kompleks przyrodoleczniczy (obecnie w ruinie) przy ul. Zdrojowej. Jego wyposażenie balneologiczne i rehabilitacyjne było wtedy najnowocześniejsze w Polsce[7]. W latach 1973–1982 Szczawnica została połączona administracyjnie z Krościenkiem, nosiła wtedy nazwę Szczawnica-Krościenko. W 1982 r. nastąpił ponowny podział miejscowości.

1 stycznia 2008 r. zmieniono rodzaj gminy Szczawnica z miejskiego na miejsko-wiejski, co w praktyce oznaczało zmniejszenie obszaru miasta i wyłączenie z niego dawnych wsi Jaworki i Szlachtowa (uzyskały ponownie status wsi) oraz Biała Woda i Czarna Woda (otrzymały status części wsi Jaworki). Granice miasta objęły 4 obręby ewidencyjne[8].

Dnia 4 września 2012 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski złożył w Szczawnicy oficjalną wizytę, podczas której między innymi uroczyście odsłonił obelisk upamiętniający pięćdziesięciolecie nadania miastu praw miejskich, który znajduje się na Promenadzie Spacerowej nad potokiem Grajcarek[9][10].

Uzdrowisko | edytuj kod

Usytuowanie Uzdrowiska w dolinie Grajcarka, prawobrzeżnego dopływu Dunajca pomiędzy łańcuchem Pienin i Beskidem Sądeckim tworzy znakomity mikroklimat, sprzyjający poprawie zdrowia i kondycji górnych dróg oddechowych.

Na terenie Uzdrowiska znajdują się źródła dwunastu kwaśnych wód – szczaw, o walorach, na temat których pierwsze wzmianki pochodzą aż z XVI wieku. Po dziś dzień z ich leczniczych właściwości korzystają zarówno mieszkańcy, jak i kuracjusze z niemalże całego świata.

Nieodłącznym elementem Uzdrowiska jest wspaniała Pijalnia Wód Mineralnych, gdzie do dyspozycji gości są szczawy wodorowęglanowe, sodowe, jodkowe i bromkowe, bogate w sole mineralne oraz liczne mikroelementy.

Na przybywających do pienińskiego kurortu czekają sanatoria uzdrowiskowe i zakład przyrodoleczniczy. Wykonywane są w nich 42 rodzaje zabiegów z zakresu hydroterapii, inhalacji, fizykoterapii, kinezyterapii oraz kuracji pitnej.

Uzdrowisko specjalizuje się w leczeniu chorób dróg oddechowych, w tym przewlekłych stanów zapalnych nosa i gardła, schorzeń aparatu głosowego; schorzeń alergicznych dróg oddechowych, astmy oskrzelowej; schorzeń układu ruchu tj. chorób zwyrodnieniowych stawów i kręgosłupa, a także chorób reumatycznych i reumatoidalnego zapalenia stawów.

Do leczenia gości kurortu wykorzystuje się własne surowce balneologiczne w postaci należących do Uzdrowiska wód mineralnych, jak również walory środowiskowe, jakim jest leczniczy mikroklimat.

Wody mineralne | edytuj kod

Szczawnica posiada obecnie 8 czynnych źródeł mineralnych. Są to szczawy alkaliczno–słone zawierające znaczne ilości chlorków, sodków, bromków, boru i jodu.

  • Jan – źródło odkryte w 1869 r.
  • Józef
  • Józefina – pierwsze źródło szczawnickie znane już przed 1810 r., nazwane od imienia ówczesnej właścicielki zdrojów Józefiny Szalayowej
  • Pitoniakówka
  • Wanda – źródło znane od 1867 r., powstało na miejscu dwóch starych zdrojów: Anieli i Heleny
  • Magdalena – źródło odkryte w 1839 r. przez gości szczawnickich, nazwane od imienia kuracjuszki Magdaleny Kownackiej
  • Stefan – źródło znane od 1822 r., nazwa pochodzi od imienia Stefana Szalaya
  • Szymon – źródło odkryte w 1840 r.

Zabytki | edytuj kod

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[11]:

  • Willa Pod Bogarodzicą
  • Willa Pod Modrzewiami
  • Willa Szalay 2

Inne obiekty historyczne

Ludzie związani ze Szczawnicą | edytuj kod

 Zobacz też kategorie: Ludzie związani ze Szczawnicą, Ludzie urodzeni w Szczawnicy.

Sport i rekreacja | edytuj kod

Historia polskiego kajakarstwa górskiego rozpoczęła się w Szczawnicy powołaniem w 1934 roku Pienińskej Sekcji Kajakowej w klubie sportowym Wisła Szczawnica, założonym w 1933 roku przez dr Artura Karola Wernera i Czesława Winiarskiego. Klub, obecnie pod nazwą KS Pieniny w Szczawnicy, wykształcił wielu wybitnych zawodników, którzy zdobywali medale na mistrzostwach świata, Europy i Polski oraz na olimpiadach.

W Szczawnicy znajduje się Stacja Narciarska Palenica z ok. 4 kilometrami tras narciarskich. Najdłuższa z nich – z Szafranówki (1800 m, tzw. Trasa Rodzinna) oraz najbardziej znana Palenica 1 z Palenicy (o długości 1000 m – jedna z ciekawszych tras zjazdowych w Polsce), są obsługiwane przez 4-osobowy wyciąg krzesełkowy o przepustowości 2200 osób na godzinę, zarządzany przez Polskie Koleje Linowe.

Szlaki turystyczne | edytuj kod

Współpraca międzynarodowa | edytuj kod

Miasta i gminy partnerskie[16]:

Demografia | edytuj kod

  • Piramida wieku mieszkańców Szczawnicy w 2014 roku[17]

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-31] .
  2. ↑ a b Nyka Józef: Szczawnica-Krościenko i okolice. Przewodnik, wyd. III, Sport i Turystyka, Warszawa 1979, ​ISBN 83-217-2213-X​, s. 22–23.
  3. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507 .
  4. ↑ Smólski Stanisław: Pieniny. Przyroda i człowiek, wyd. Polska Akademia Nauk, Zakład Ochrony Przyrody, Kraków 1955, s. 144–145.
  5. ↑ Eljasz Walery: Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Nakładem J.K. Żupańskiego, Poznań 1870, s. 244;
  6. ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ​ISBN 83-217-2329-2​ s. 274
  7. ↑ Józef Nyka „Szczawnica – Krościenko” Warszawa 1973, Wydawnictwo „Sport i Turystyka”.
  8. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2007 r. (Dz.U. z 2007 r. nr 136, poz. 961), zob. § 2, § 3, § 4.
  9. ↑ Prezydent z wizytą w Szczawnicy / Wizyty krajowe / Aktualności / Oficjalna strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
  10. ↑ Szczawnica – portal miasta i gminy.
  11. ↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie. [dostęp 2018-11-07].
  12. ↑ Polski Komitet Olimpijski.
  13. ↑ Szczawnica – oficjalny portal Miasta i Gminy, baza noclegowa, szczawnica.pl [dostęp 2017-11-26] .
  14. ↑ Kajakarstwo – Polski Komitet Olimpijski, pkol.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-29] .
  15. ↑ Polaczyk Grzegorz – Polski Komitet Olimpijski
  16. ↑ Miasta partnerskie. UMIG Szczawnica. [dostęp 2011-10-01].
  17. ↑ Szczawnica w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2019-07-07]  (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (miasto):
Na podstawie artykułu: "Szczawnica" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy