Wolbrom

Na mapach: 50°23′08″N 19°45′34″E/50,385556 19,759444

Wolbrom w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii To jest najnowsza wersja przejrzana, która została oznaczona 15 sty 2021. Od tego czasu wykonano 1 zmianę, która oczekuje na przejrzenie. Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Wolbrom – miasto w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wolbrom w historycznym regionie Zagłębia Dąbrowskiego[2], w latach 1975–1998 w woj. katowickim. Jest ośrodkiem przemysłu gumowego, drzewnego i metalowego.

Spis treści

Toponimia | edytuj kod

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z dokumentu z 1327 roku, w którym zawarto zwrot adwocatiae Woluramensis oraz zapisano imię założyciela – Woluramus. Nazwa była także notowana w formach civitas Wolwrami (1346-58), Wolwram (1369), Wolwramow (1387), Wolbram (1392), Wolbramow (1393), Wolframo (1398), Wolframow (1400), Wolfram (1470-80), Wolbrom (1564), Wolbram / forma dopełniacza: do Wolbrama (1629), Wolwram / forma dopełniacza: do Wolwrama (1680), Wolbram / forma miejscownika: w Wolbramie (1789), Wolwram (1803), Wolbrom / forma dopełniacza: od Wolbroma (1871), Wolbrom / forma dopełniacza: od Wolbromia (1894).

Jest to nazwa dzierżawcza równa imieniu założyciela. W 1327 roku Wolwram wraz z bratem Hilarym lokowali za zgodą króla Władysława Łokietka osadę na gruntach wsi Dłużec. Wahania fonetyczne Wolwram-Wolfram-Wolbram związane są z adaptacją niemieckiego imienia do polszczyzny. Odmiana do Wolbromia, w Wolbromiu ma charakter wtórny w stosunku do starej, twardej odmiany do Wolbroma, w Wolbromie. Aktualna miękka fleksyjność ukształtowała się pod wpływem modelu nazewniczego: Oświęcim, do Oświęcimia, Bytom, do Bytomia[3].

Położenie | edytuj kod

Zalew wolbromski

Wolbrom leży na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, zwanej potocznie Jurą. Znajduje się na źródliskowym obszarze Białej Przemszy nad Pokrzywianką i Centarą w obniżeniu zwanym Bramą Wolbromską. Samo miasto zostało lokowane na cyplu wapiennym na wysokości 375–380 m n.p.m.[4]

Na południe od miasta wznosi się Kamienna Góra, zwieńczona stalowym milenijnym krzyżem, spod którego rozpościera się rozległy widok na Wolbrom i okolicę.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosi 10,12 km²[5].

Miasto jest lokalnym ośrodkiem rolniczym, przemysłowym i handlowym. W latach 1975–1998 w woj. katowickim.

Historia | edytuj kod

Władysław Łokietek w 1327 roku zezwolił sołtysowi wsi Dłużec Wolwramowi i jego bratu Hilaremu na założenie osady na prawie niemieckim w lasach dłużeckich, prawo karczowania których uzyskali w 1311 roku. Kazimierz Jagiellończyk, przywilejem z 1485 roku, potwierdzał postanowienia aktu lokującego miasto na prawie niemieckim i nadał Wolbromiowi nowe przywileje.

Wolbrom był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[6].

W 1886 r. pożar, który wszczął się przy ul. Miechowskiej, strawił jedną trzecią miasta, tj. 136 nieruchomości[7].

W lipcu 1904 r. pożar strawił 2/3 miasta, ok. 246 nieruchomości. Ogień wszczął się około północy przy ulicy Szydłowieckiej i w ciągu niespełna dwóch godzin objął zachodnią i północną połać Rynku i ul. Szydłowiecką. Pożar zniszczył ponadto ulice: Lgocką, Szkolną, Bożniczą, Pilicką i Krzywą, niszcząc do szczętu w tej dzielnicy cały majątek Wolbromia[7].

We wrześniu 1906 r. pożar zniszczył 44 nieruchomości, a w tej liczbie nowo wybudowaną remizę straży, której pomimo akcji ratunkowej obronić się nie udało[7].

W listopadzie i grudniu 1914 r. Wolbrom wszedł w strefę linii bojowej i przez 6 tygodni był nieustannie ostrzeliwany. Od granatu, który uderzył w jeden z domów przy ulicy Żarnowieckiej, który się zapalił, a od niego zajęły się sąsiednie dwa domy, które prawie doszczętnie spłonęły[7].

Żydzi zaczęli się osiedlać w Wolbromiu po potopie szwedzkim. Ich populacja w 1827 roku wynosiła 724 osób, w 1897 – 2901, a w 1921 – 4276. Od 1941 do września 1942 w Wolbromiu istniało otwarte getto, jego mieszkańcy zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu[8].

5-13 września 1942 r. w lesie przy drodze do Olkusza rozstrzelano około 800 Żydów z likwidowanych gett w miejscowościach: Pilica, Wolbrom i Żarnowiec[9].

18 stycznia 1945 roku Wolbrom został wyzwolony przez oddziały 21 armii I Frontu Ukraińskiego[10].

W 1949 r. zmieniono nazwy kilku ulic: ul. Miechowską przemianowano na ul. Armii Czerwonej, ul. Polną na ul. Wyzwolenia, ul. Bóżniczą na ul. Krótką, ul. Sióstr Karmelitanek na ul. Boczną, ul. Pierackiego na ul. 1 Maja. W niektórych przypadkach powrócono do pierwotnej nazwy[11].

W latach 1931–1954 Wolbrom był siedzibą gminy Dłużec.

Architektura | edytuj kod

Obecna siedziba wolbromskiego magistratu powstała w latach 70. XX w., w miejscu w którym okresie rozkwitu miasta znajdował się zajazd[4][12][13] Wolbrom można podzielić na dwie części, granicą są tory kolejowe. Fragment z rynkiem i starą zabudową stanowi pierwotny rejon lokacyjny. Na rozbudowę nowej części miały wpływ dwa czynniki: kolej oraz zakłady stomilowskie. Obecne granice Wolbromia w większości pokrywają się z tymi pierwszymi, czyli lokacyjnymi.

W Wolbromiu jest 88 ulic (razem z Rynkiem).

We wschodniej połaci Rynku, otoczony XIX w. kamieniczkami stoi pomnik Jana Kilińskiego ufundowany przez wolbromski cech szewski w 1924 r. W rynku zachowało się sporo kamienic z końca XIX w. (nr 2–7, 14, 18–25), które w większości z biegiem lat utraciły cechy stylowe. We północno-wschodnim narożniku Rynku wznosi się kościół parafialny św. Katarzyny Aleksandryjskiej, którego obecny XVII-wieczny budynek zawdzięcza się sprowadzonym w 1628 r. przez ks. Marcina Wolbrama Kanonikom Regularnym Laterańskim z krakowskiego Kazimierza. Również z XVII w. pochodzi budynek klasztorny, który pełni dziś funkcję plebanii.

Rynek w Wolbromiu – styczeń 2009

Układ centrum pochodzi z okresu lokacji, jego ośrodkiem jest kwadratowy Rynek. Zabudowa najstarszej części Wolbromia cechuje charakterystyczna, małomiasteczkowa zabudowa. W zabudowie Rynku dominują piętrowe kamienice z końca XIX w., a okoliczne ulice nieco uboższe parterowe budynki z profilowanymi gzymsami i sieniami na przestrzał. Taką zabudową w większości cechuje się ul. Miechowska (nr 20, 24, 26, 28 i 30).

U zbiegu ul. Mariackiej i ul. Kościuszki znajduje się barokowy, modrzewiowy kościółek pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (zwany Kościółkiem Mariackim). Został ufundowany w 1638 r. przez ks. Marcina Wolbrama jako kościół przyszpitalny. Szpital – przytułek dla ubogich, starców i kalek znajdował się po drugiej stronie ulicy (dzisiejszy budynek przy ul. Kościuszki 20). Przy ul. Krótkiej znajduje się budynek zbudowanej w XIX w., dawnej szkoły żydowskiej, od 1945 r. pełniący funkcję magazynu. Po jego północnej stronie wznosiła się XVIII-wieczna synagoga, wyburzona w 1956 r.

Zabytki | edytuj kod

Kościół pw. MB Niepokalanego Poczęcia

Obiekty historyczne | edytuj kod

Nieistniejące | edytuj kod

Nieistniejąca już kapliczka przy ul. Łukasińskiego z 1915 r.
  • Kapliczka w pobliżu Kamiennej Góry z 1915 r. (na jej miejscu wznosi się nowa kapliczka z 2009 r.), ul. Łukasińskiego
  • Synagoga (zburzona w 1956 r.)

Pomniki i miejsca pamięci | edytuj kod

  • pomnik Jana Kilińskiego (ul. Rynek)
  • pomnik upamiętniający ofiary holocaustu (ul. 20 Straconych)
  • pomnik poświęcony żołnierzom polskim ze wszystkich frontów i partyzantom, ul. Kamiennogórska Pomnik „żołnierzom polskim ze wszystkich frontów i partyzantom” w Wolbromiu

Podział miasta | edytuj kod

Os. Skalska

Dzielnice | edytuj kod

  • Stare Miasto
    • Pompka
    • Kozina
    • Kapkazy
    • Szwedy
  • Nowe Miasto

Osiedla mieszkaniowe | edytuj kod

  • os. Bolesława Chrobrego
  • os. Władysława Łokietka
  • os. Wąwóz
  • os. Kapkazy
  • os. Skalska
  • os. XX-lecia
  • os. Raje
  • os. Domów Jednorodzinnych im. Łukasińskiego
  • os. Wiejska
  • os. Fabryczna

Demografia | edytuj kod

  • Piramida wieku mieszkańców Wolbromia w 2014 roku[14].


Gospodarka | edytuj kod

Pod koniec XIX w., gdy liczba mieszkańców Wolbromia znacznie wzrosła, w miasteczku zaczął rozwijać się handel i rzemiosło szewskie. Okolica zaczęła rosnąć w siłę w wyniku decyzji cara Aleksandra III, który w 1885 r. podpisał statut Towarzystwa Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Jej trasa przecinała wolbromską gminę. Rozpoczęła się budowa liczącego 433 wiorst (462 km) torowiska kolejowego, dworców, peronów, infrastruktury[15].

Okoliczni chłopi znajdowali zatrudnienie przy tej inwestycji, inni wzbogacali się sprzedając ziemię pod drogę żelazną. Wybudowany wówczas budynek dworca kolejowego IV klasy stoi po dzień dzisiejszy.

W Wolbromiu od 2013 roku działa Strefa Aktywności Gospodarczej.

Wolbrom jest ważnym ośrodkiem przemysłu gumowego w Polsce. Do 1992 r. istniały Wolbromskie Zakłady Przemysłu Gumowego Stomil, które zostały przekształcone w szereg niezależnych od siebie spółek.

  • Fabryka Taśm Transporterowych Wolbrom S.A. – produkcja taśm transporterowych i przenośnikowych oraz płyt gumowych[16].
  • Tebamix Sp. z o.o. Zakład Badawczo-Produkcyjny – produkcja mieszanek gumowych[17].
  • Wolmot Sp. z o.o. Przedsiębiorstwo Produkcyjne Wyrobów Gumowych – produkcja węży gumowych i sylikonowych[18].
  • Fagumit Fabryka Węży Gumowych i Tworzyw Sztucznych Sp. z o.o. – produkcja węży gumowych oraz węzy pcv.[19]
  • FBO Wolbrom S.A. – bieżnikowanie opon[20].
  • WOSTAL – Zakłady Mechaniczno-Kuźnicze – produkcja konstrukcji metalowych, odkuwek oraz produktów dla górnictwa[21].
  • SumiRiko Poland (dawniej TRI Poland) (druga pod względem wielkości fabryka części do samochodów w Europie) – produkcja części motoryzacyjnych.
  • Storem Sp. z o.o. – produkcja konstrukcji stalowych, instalacji elektrycznych i kanalizacyjnych oraz produkcja elementów gumowych[22].
  • ES SYSTEM K – produkcja lad i urządzeń chłodniczych[23].
  • Pastrans Sp. z o.o. – firma transportowa
  • Elektrociepłownia w Wolbromiu ul. 1-go Maja 100

Transport | edytuj kod

Podstawowym połączeniem komunikacyjnym jest droga wojewódzka Olkusz – Miechów (DW 783) oraz dodatkowo droga z Krakowa do Pilicy i Koniecpola (DW 794) i drogi powiatowe oraz gminne. W mieście funkcjonują busy miejskie. Przez miasto biegnie zelektryfikowana linia kolejowa nr 62 (Katowice - Kielce) i 65 z stacją w Wolbromiu i trzema przystankami na terenie miasta i gminy oraz Linia Hutnicza Szerokotorowa.

Turystyka | edytuj kod

Ul. Piłsudskiego

Przy ul. 20 Straconych widnieje płyta pamiątkowa na miejscu rozstrzelania przez hitlerowców 20 osób schwytanych w 1943 r. w łapance ulicznej. Ich mogiła znajduje się na cmentarzu przy ul. Miechowskiej. Zespół tego cmentarza ma charakterystyczny kwaterowy układ, a najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z lat 70. XIX w. 1 listopada 1993 r. oddano do użytku Kaplicę Pogrzebową, w której odtąd odbywają się uroczystości pogrzebowe. Na drugim końcu miasta, przy ul. Skalskiej przetrwał fragment dawnego cmentarza żydowskiego z początków XIX w., a w okolicznych lasach znajdują się mogiły ofiar holocaustu. Wartość zabytkową mają również liczne w mieście figury i krzyże przydrożne z przełomu XIX i XX w.[12]

Zalew Nerka, Zalew Wolbromski i Park | edytuj kod

Zbiornik wodny tzw. Nerka o pow. ok. 2,55 ha[24], a na północ od miasta Zalew Wolbromski o pow. 20 ha obydwa stanowiące miejsca do wędkowania. Kąpiel jest zakazana[potrzebny przypis]. Przy ul. Konopnickiej położony jest wolbromski park, w którym został wybudowany plac zabaw dla dzieci oraz skatepark. Przez park przepływa rzeka Pokrzywianka.

Panorama Zalewu wolbromskiego z przystani

Kamienna Góra | edytuj kod

Na południe od miasta wznosi się Kamienna Góra zwieńczona stalowym krzyżem milenijnym, spod którego rozpościera się rozległy widok na Wolbrom i okolicę.

Panorama Wolbromia z Kamiennej Góry

Na rozdrożach ulicy Łukasińskiego i polnej drogi, tuż za Rajami, w pobliżu tzw. Kamiennej Góry mieściła się kapliczka powstała w 1915 r. dla upamiętnienia miejsca, w którym polegli austriaccy żołnierze. Wewnątrz znajdował się obraz z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Przez długi czas w kapliczce odbywały się lekcje religii prowadzone przez siostry karmelitanki. Kapliczka została rozebrana w lipcu 2008 r., w jej miejsce powstała nowa[13].

Edukacja | edytuj kod

Żłobki | edytuj kod

  • Żłobek Gminny Nr 1 „Wesołe Pszczółki”, ul. Piłsudskiego 25
  • Żłobek Nr 2, ul. Ordona 2
Zespół Szkół Nr 1 im. Romualda Traugutta ul. Skalska18

Przedszkola | edytuj kod

  • Przedszkole Publiczne Nr 1 im. Misia Uszatka ul. Piłsudskiego 25
  • Przedszkole Publiczne Nr 2 ul. Młyńska 1
  • Przedszkole Niepubliczne Integracyjne Nr 3 ul. Ordona 2
  • Przedszkole Niepubliczne Nr 4 im. Zdolne Łapki ul. 3 Maja 14

Szkoły Podstawowe | edytuj kod

  • Szkoła Podstawowa Nr 1 im. Henryka Sienkiewicza ul. Mariacka 28
  • Szkoła Podstawowa Nr 2 im. Adama Mickiewicza ul. Pod Lasem 2
  • Szkoła Podstawowa Nr 3 os. Władysława Łokietka 10
  • Szkoła Podstawowa Nr 4 os. Skalska 20

Szkoły Średnie | edytuj kod

  • Licea
    • I Liceum Ogólnokształcące im. Romualda Traugutta w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
  • Technika
  • Szkoły Branżowe Stopnia I
    • Szkoła Branżowa I Stopnia Nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18
  • Szkoły Branżowe Stopnia II
    • Szkoła Branżowa II Stopnia Nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18

Szkoły dla Dorosłych | edytuj kod

  • Szkoła dla Dorosłych Nr 1 w Zespole Szkół Nr 1 im. Gen Romualda Traugutta ul. Skalska 18

Szkoły Specjalne | edytuj kod

  • Ośrodek Rehabilitacyjno Edukacyjno Wychowawczy (OREW) ul. Skalska 22

Poradnie Psychologiczno – Pedagogiczne | edytuj kod

  • Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Wolbromiu ul. Skalska 20

Szkoły Wyższe | edytuj kod

  • Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowej Górniczej filia w Wolbromiu

Szkoły Artystyczne | edytuj kod

  • Pracownia artystyczno-taneczna „Kwadrance” Katarzyna Gałązka-Biedul ul. 20 Straconych 16

Kultura | edytuj kod

Samolot MIG w parku przy Centrum Kultury

Placówki kulturalne | edytuj kod

  • Dom Kultury, ul. Leśna 2
  • Centrum Kultury
  • Miejska Biblioteka Publiczna ul. Krakowska 1
  • Izba Regionalna ul. Krakowska 12
  • Pracownia artystyczno-taneczna „Kwadrance” Katarzyna Gałązka-Biedul ul. 20 Straconych 16

Baseny | edytuj kod

  • Zespół Basenów ul. Kamiennogórska

Kina | edytuj kod

  • Kino Radość ul. leśna 2

Cykliczne imprezy | edytuj kod

Dni Wolbromia | edytuj kod

Impreza odbywa się cyklicznie i ma formę trwającego dwa dni święta miasta (dawniej trzy), podczas którego odbywają się liczne festyny, parady oraz imprezy rekreacyjne i kulturalne. Tradycyjnie zapraszane są na Dni Wolbromia delegacje partnerskich miast z Węgier i Niemiec.

Wspólnoty wyznaniowe | edytuj kod

Kościół pw. św. Katarzyny Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego wraz z plebanią

Kościół rzymskokatolicki | edytuj kod

  • Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego. Budowa kościoła rozpoczęła się w 1989 r. Kościół został konsekrowany i poświęcony w 2000 r. przez bp Adama Śmigielskiego. Wnętrze kościoła zaprojektował Jan Funek, artysta z Krakowa. Powstał ołtarz główny, ołtarz maryjny w osobnej kaplicy, przygotowano 58 ławek, konfesjonały, okna, nagłośnienie, wreszcie malowanie.

Świadkowie Jehowy | edytuj kod

Sport | edytuj kod

Stadion Basen  Osobny artykuł: Przebój Wolbrom.

Klub Sportowy Przebój ma obecnie jedynie sekcję piłki nożnej. Obecnie pierwsza drużyna znajduje się w 3 lidze małopolsko-świętokrzyskiej. Największym sukcesem klubu jest awans do rozgrywek na szczeblu centralnym, tj. do 2 ligi, grupy wschodniej.

Kluby Sportowe | edytuj kod

  • WAP Wolbrom
  • Przebój Wolbrom

Współpraca międzynarodowa | edytuj kod

Ciekawostki | edytuj kod

  • Film kręcony w Wolbromiu: Próba mikrofonu to film krótkometrażowy wyreżyserowany przez studenta Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Tomasza Jurkiewicza. Jest to opowieść o młodym, dwudziestoletnim sprzedawcy biletów w kasie PKP, któremu świat marzeń myli się z rzeczywistością. Film zrealizowany był w Wolbromiu przy nieocenionej pomocy mieszkańców i tutejszych instytucji. Sceny kręcone m.in. na terenie wolbromskiej stacji PKP, ul. Ogrodowej, w budynku poczty. W filmie wystąpili: Paweł Tomaszewski, Olga Bołądź, Ewelina Starejki. Film ze specjalnym udziałem Tomasza Kota. Film kręcono w 2006 r.[32][33]
  • Kapliczka przy ul. Miechowskiej. Od mieszkańców miasta można usłyszeć, że postawiono ją w miejscu, w którym odpoczywał marszałek Józef Piłsudski po walkach pod Krzywopłotami. Postawiona przez Piotra Rogalskiego, modernizowana przez Mirosława Grelewicza w 2007 r. Dawniej kapliczka stała pomiędzy czterema wielkimi lipami[34].

Honorowi obywatele | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-31] .
  2. ↑ WłodzimierzW. Błaszczyk WłodzimierzW., Będzin przez wieki, Poznań 1982 [dostęp 2020-07-09] .
  3. ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967, s. 190.
  4. ↑ a b Andrzej Pankowicz, Wolbrom: Studium przestrzeni miejskich w okresie staropolskim, Urząd Miejski w Wolbromiu, 1998.
  5. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  6. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
  7. ↑ a b c d Jerzy Nagawiecki, Złota Księga. 110 lat Straży Ogniowej w Wolbromiu (1894–2005), Ochotnicza Straż Pożarna w Wolbromiu, 2005.
  8. ↑ Historia – Społeczność żydowska przed 1989 – Wolbrom. Wirtualny Sztetl. [dostęp 2017-03-06].
  9. ↑ Ireneusz Cieślik, Holokaust, Sprawiedliwi i wioskowe tajemnice.
  10. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ​ISBN 83-217-2709-3​, s. 302.
  11. ↑ Studium historyczno-urbanistyczne opracowane na zlecenie UMiG w Wolbromiu, Kraków 1987.
  12. ↑ a b Wolbrom: informator miejski, tekst: Augustyn Sikora; tł. na j. ang. Małgorzata Plata, Katarzyna Grabowska Wolbrom „Fama”, 1998.
  13. ↑ a b Przewodnik po Ziemi Wolbromskiej, zesp. red.: Wiesław Biernacki, Justyna Papaj; tł. Tomasz Posełek. Wolbrom: Urząd Miasta i Gminy, 2005.
  14. ↑ Wolbrom w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-10]  (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  15. ↑ 100-letnia historia Fabryki Wyrobów Gumowych w Wolbromiu 1908–2008, tekst Jerzy Nagawiecki; fot. Stanisław Kajda, Piotr Pięta, Jacek Jarosz; oprac. Grażyna Kozak. Kraków: AWK „Geo”; Wolbrom: FTT Stomil Wolbrom, 2008.
  16. ↑ FTT Wolbrom S.A.
  17. ↑ TEBAMIX Sp. z o.o.
  18. ↑ WOLMOT sp. z o.o..
  19. ↑ http://www.fagumit.com.pl/offer.
  20. ↑ Oferta - FBO Rubber, fborubber.com [dostęp 2020-07-09]  (pol.).
  21. ↑ Produkty - Zmk „Wostal” Sp. z o.o., www.wostal.pl [dostęp 2020-07-09]  (pol.).
  22. ↑ Storem: O Firmie.
  23. ↑ Produkty – ES SYSTEM K SP. Z O.O.
  24. ↑ Powierzchnia Zalewu Nerka.
  25. ↑ Dni Wolbromia 2017 – Dom Kultury w Wolbromiu, dk.wolbrom.pl [dostęp 2018-08-17]  (pol.).
  26. ↑ a b Plan Dni Wolbromia 2013 (pol.). [dostęp 2013-06-29].
  27. ↑ Plan Dni Wolbromia 2011 (pol.). [dostęp 2011-12-12].
  28. ↑ Plan Dni Wolbromia 2010 (pol.). [dostęp 2014-10-1231].
  29. ↑ Plan Dni Wolbromia 2009 (pol.). [dostęp 2011-12-12].
  30. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2019-11-27] ..
  31. ↑ Wojciech Szota. Zwykli sąsiedzi. Świadkowie Jehowy mają nową Salę w Wolbromiu. „Wieści Wolbromskie”, s. 3, 23 listopada 2018. 
  32. ↑ www.filmpolski.pl – Próba Mikrofonu. [dostęp 2013-11-17].
  33. ↑ www.filmweb.pl – Próba mikrofonu (2006). [dostęp 2013-11-17].
  34. ↑ www.it-jura.pl – Wolbrom. [dostęp 2013-11-17].
  35. ↑ Miejski Serwis Informacyjny.

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (miasto):
Na podstawie artykułu: "Wolbrom" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy