Zakopane

Na mapach: 49°17′58″N 19°57′07″E/49,299444 19,951944

Zakopane w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Zakopane – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu tatrzańskiego.

Największa miejscowość w bezpośrednim otoczeniu Tatr, duży ośrodek sportów zimowych, potocznie nazywany zimową stolicą Polski. W jego granicach administracyjnych znajduje się znaczna część Tatrzańskiego Parku Narodowego (od Doliny Suchej Wody do Doliny Małej Łąki).

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 27 010 mieszkańców[2], będąc tym samym drugim pod względem ludności – po Nowym Targu – miastem Podhala.

Spis treści

Położenie | edytuj kod

Zakopane położone jest na Pogórzu Spisko-Gubałowskim, w Rowie Podtatrzańskim oraz w Tatrach, nad kilkoma potokami, których wody ostatecznie wpadają do rzeki Zakopianka (dopływu Białego Dunajca). Jest najwyżej położonym miastem Polski. W granicach administracyjnych miasta znajduje się część Tatr (z najwyższym punktem jakim jest wierzchołek Świnicy – 2301 m n.p.m.). Pomijając tereny TPN, miasto leży na wysokości 750–1126 m n.p.m. (Gubałówka), a część właściwa – zabudowana, do około 900 m n.p.m. Centralny punkt Zakopanego – skrzyżowanie ul. Krupówki i Kościuszki – znajduje się na wysokości 838 m n.p.m. Na północy rozciąga się pasmo Gubałówki, a na południu nad miastem góruje Giewont.

Według danych z roku 2017[1] miasto zajmuje obszar 84,26 km² (w tym: użytki rolne – 31%, użytki leśne – 57%), stanowiąc 17,89% powierzchni powiatu.

Sąsiaduje z gminami: Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, a także ze Słowacją.

W latach 1975–1998 Zakopane administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.

Warunki naturalne | edytuj kod

Zanieczyszczenie powietrza | edytuj kod

Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Zakopane zostało sklasyfikowane jako 45. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[3][4].

Historia | edytuj kod

Zakopane, 1860 r., ul. Kościeliska i kościół pw. św. Klemensa, autor Melecjusz Dutkiewicz Dom w stylu zakopiańskim Góralka z Zakopanego na fotografii barwnej z 1938 r. Zakopane, widok ogólny. Pocztówka z 1916 r. Synagoga Riegelhaupta w Zakopanem, zburzona w 1942 r. Zakopane na przedwojennej mapie WIG Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Sabały. Sabała w prawej dłoni trzyma smyczek, ale ten wielokrotnie pada ofiarą wandalizmu Kolej linowo-terenowa na Gubałówkę

Zakopane powstało jako osada na miejscu sezonowych osad pasterskich. Pierwszy (zaginiony) przywilej osadniczy wydał podobno Stefan Batory w 1578 r., który to przywilej został zatwierdzony przez króla Michała Wiśniowieckiego przywilejem osadniczym w 1670 r. (znanym tylko z odpisów – nie zachował się oryginał). W 1676 r. wieś liczyła 43 mieszkańców (wraz z Olczą i Poroninem). Pierwotnie osada należała do króla, później do cesarsko-królewskiego skarbu austriackiego. W 1770 r. Austria, pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego, przesunęła granice i zagarnęła starostwo nowotarskie z Zakopanem (oraz ziemię sądecką i czorsztyńską)[5].

W 1824 r. Zakopane wraz z częścią Tatr zostało sprzedane węgierskiej rodzinie Homolacsów. W XVIII wieku w Kuźnicach zbudowano hutę żelaza (w XIX wieku był to największy zakład metalurgiczny w Galicji). Rozkwit Zakopanego rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., kiedy to właściwości klimatyczne Zakopanego zaczął popularyzować Tytus Chałubiński. W 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie otworzyło w Zakopanem szkołę snycerską. W 1886 r. zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. W 1889 r. Zakopane liczyło już 3000 mieszkańców. W okresie tym dobra zakopiańskie pozostawały w rękach Eichborna i Pelza, Niemców, którzy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną. W 1888 r. Pelz zbankrutował i jego majątki ziemskie zostały wystawione na licytację. Do licytacji stanął Niemiec, książę Christian Hohenlohe, który zapowiedział zamknięcie stacji klimatycznej i ograniczenie dostępu do Zakopanego dla przyjezdnych. Drugim uczestnikiem przetargu był Żyd Jakub Goldfinger, właściciel miejscowej fabryki papieru, który zamierzał w dalszym ciągu rabunkowo eksploatować tatrzańskie lasy. Pierwszą licytację w lutym wygrał Goldfinger, ale została ona unieważniona. Drugą licytację dóbr zakopiańskich wyznaczono na dzień 9 maja 1889. W tymże też roku kupił je na licytacji za 460 002 złote i 3 centy (wraz z dużą częścią Tatr) hrabia Władysław Zamoyski – „mąż opatrznościowy” Tatr polskich, który stworzył podwaliny obecnego parku narodowego. Nabyte obszary Zamoyski nieoficjalnie nazwał „Państwo Zakopane”. Nowy właściciel – pomimo znacznych trudności – znacznie zmodernizował Zakopane, budując wodociągi, pocztę, szkoły, muzea i inne budynki użyteczności publicznej. Zakładał też telefony i zalesiał stoki górskie. Z jego inicjatywy w latach 1899–1901 wybudowano linię kolejową Chabówka – Zakopane. W Kuźnicach działał prowadzony przez matkę i siostrę Zamoyskiego zakład dla dziewcząt, w którym wykształcenie zdobyło ok. 6 tys. młodych kobiet[6]. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 1075 budynkach w Zakopanem na obszarze 6491 hektarów (gemeinde i gutsgebiete) mieszkało 5768 osób (gęstość zaludnienia 88,9 os./km²), z czego 5531 (95,9%) było katolikami a 234 (4,1%) wyznawcami judaizmu[7]. W 1933 r. Zakopane uzyskało prawa miejskie.

Przedstawiciele PPS zaboru rosyjskiego, PPSD Galicji i Śląska, Polskiego Stronnictwa Postępowego ze Lwowa, Stronnictwa Ludowego Galicji i grupy byłych narodowych demokratów na zjeździe w Zakopanem w sierpniu 1912 roku powołali Polski Skarb Wojskowy[8].

W czasie II wojny światowej Zakopane stało się punktem przerzutowym na Węgry. Część górali wstąpiła do proniemieckiej organizacji Goralenvolku. W piwnicach hotelu „Palace” mieścił się areszt Gestapo. Ze względu na okrutne tortury stosowane w czasie przesłuchań miejsce to zostało nazwane Katownią Podhala. Na początku marca 1940 w willi „Pan Tadeusz” przy Drodze do Białego miała miejsce III Metodyczna Konferencja NKWD i Gestapo, na której omówiono metody pracy operacyjnej przeciwko polskiemu podziemiu i wymieniono się informacjami[9].

W latach 1977–1994 było siedzibą gminy tatrzańskiej.

Części Zakopanego | edytuj kod

Wg TERYT jest ich 69
  • Antałówka
  • Bachledówka
  • Bachledzki Wierch
  • Bilinówka
  • Bogówka
  • Bory
  • Brzeziny
  • Buńdówki
  • Bystre
  • Chłabówka
  • Choćkowskie
  • Chyców Potok 
  • Ciągłówka
  • Furmanowa
  • Galicówka
  • Gawlaki
  • Gładkie
  • Gubałówka
  • Guty
  • Harenda
  • Hrube Niżnie
  • Hrube Wyżnie
  • Huty
  • Janosówka
  • Jaszczurówka
  • Kalatówki
  • Kamieniec
  • Klusie
  • Kotelnica
  • Koziniec
  • Króle
  • Krzeptówka
  • Krzeptówka-Potok
  • Krzeptówki-Potok
  • Kuźnice
  • Łosiówki
  • Mraźnica
  • Mrowce
  • Murowaniec
  • Myślenickie Turnie
  • Oberconiówka
  • Olcza
  • Pardałówka
  • Piszczory
  • Pod Skocznią
  • Rybkówka
  • Skibówki
  • Słodyczki
  • Sobczakówka
  • Spadowiec
  • Sperkówka
  • Stachonie
  • Stary Młyn
  • Strążyska
  • Szymaszkowa
  • Tatary
  • Toporowa Cyrla
  • Topory
  • Ubocz
  • Ustup
  • Walkosze
  • Walowa Góra
  • Wojdyły
  • Za Cieszymianką
  • Zajączyniec
  • Zoniówka
  • Zwierzyniec
  • Zwijacze
  • Żywczańskie

Demografia | edytuj kod

Dane z 31 grudnia 2014[10]:

  • Piramida wieku mieszkańców Zakopanego w 2014 roku[11].


Transport | edytuj kod

Peron dworca w Zakopanem

Pociągi dojeżdżają do stacji Zakopane.

Przewozy autobusowe zapewnia szereg przewoźników zarówno w ramach regularnych, całorocznych linii, jak i okresowych, uruchamianych dodatkowo w sezonach turystycznych. Komunikacja z miejscowościami sąsiednimi zapewniana jest przez regularne linie prywatnych przewoźników.

Po mieście kursują linie przewoźników prywatnych (tzw. busy), których przystanek początkowy znajduje się pod barem FIS koło ronda przy dworcach kolejowym i autobusowym. Zapewniają komunikację z centrum miasta do sąsiednich miejscowości, początków szlaków turystycznych prowadzących w Tatry i okolice Zakopanego oraz obiektów turystycznych (np. wyciągów i tras narciarskich) – m.in. do wylotów dolin: Chochołowskiej, Kościeliskiej, Małej Łąki, Strążyskiej, Białego, do Kuźnic – dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch, tras narciarskich pod Nosalem, Jaszczurówki, Toporowej Cyrhli, Brzezin, Zazadniej, Wierchporońca, na Głodówkę, do granicy na Łysej Polanie, Palenicy Białczańskiej (droga do Doliny Roztoki i Morskiego Oka), do Bukowiny Tatrzańskiej, Poronina, Białego Dunajca, Małego Cichego, Murzasichla, Olczy, na Szymoszkową Polanę, do dolnej stacji kolei krzesełkowej „Butorowy Wierch”, do Kościeliska i Witowa.

Tabor to prywatne mikrobusy zabierające od dziesięciu do 22 osób, z możliwością zabrania bagażu (plecaka), a zimą nart. Niektóre z nich przystosowane są do transportu osób niepełnosprawnych.

Od kwietnia 2016 roku funkcjonuje komunikacja miejska w Zakopanem obsługiwana przez spółkę komunalną Tesko autobusami Solaris Urbino 8,9 LE. Miejski transport obejmuje okrężną linię nr 14 przez Ustup i Olczę. Od 1 września 2016 uruchomiono kolejną linię autobusową (nr 11) między Krzeptówkami a Cyrhlą.

W 2014 r. przy ul. Kamieniec przy Szpitalu Powiatowym im. dr. Tytusa Chałubińskiego oddano do użytku lądowisko dla śmigłowców sanitarnych LPR i TOPR.

Kultura i sztuka | edytuj kod

Znaczenie dla kultury polskiej | edytuj kod

Pod koniec XIX wieku Zakopane stało się ośrodkiem kulturalnym, odwiedzanym (lub zamieszkanym) przez takie sławne postacie polskiej kultury jak: Henryk Sienkiewicz, Władysław Orkan, Stanisław Witkiewicz, Stefan Żeromski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz i inni. Stanisław Witkiewicz (ojciec) jest autorem tzw. stylu zakopiańskiego (zwanego też od jego nazwiska witkiewiczowskim) w budownictwie. Z pobytem letników, a później także osiedlającej się w Zakopanem inteligencji nastąpił rozwój turystyki i taternictwa. W 1873 r. zawiązało się Towarzystwo Tatrzańskie, którego celem było propagowanie wiedzy o Tatrach, badanie ich, ułatwienie turystyki, ochrona przyrody i popieranie miejscowego rozwoju. Wśród inicjatorów powstania Towarzystwa był Tytus Chałubiński, ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz-Radzikowski i inni. Działalności tego Towarzystwa Zakopane zawdzięcza pierwsze oświetlenie, organizację poczty i telegrafu, budowę Dworca Tatrzańskiego. Rozwój taternictwa i powtarzające się wypadki były powodem powołania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (1909). Inicjatorem jego powstania był przede wszystkim Mariusz Zaruski. Z pobytem letników związana jest także historia teatru w Zakopanem. Pierwsze przedstawienia wystawiane były przez zespoły amatorskie tworzone przez gości, ale już w 1892 r. Zakopane odwiedza zespół teatralny złożony z zawodowych aktorów. Powołany w 1900 r. Związek Przyjaciół Zakopanego zainicjował powstanie stałego teatru amatorskiego, a od 1904 r. sezonowego zespołu zawodowego. W Zakopanem występowała Helena Modrzejewska, Antonina Hoffman, Irena i Ludwik Solscy i inni. W latach międzywojennych działał w Zakopanem Teatr Formistyczny.

Z działalnością Związku Przyjaciół Zakopanego związana jest także budowa pomnika Tytusa Chałubińskiego i powstanie pierwszych stowarzyszeń sportowych.

Do najsławniejszych zabytków zaliczane są: barokowy drewniany kościółek obok Cmentarza Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku; góralska zabudowa drewniana; budowle w stylu zakopiańskim; wille (np. Koliba, Pod Jedlami, Atma i inne).

Muzea i galerie sztuki | edytuj kod

 Z tym tematem związana jest kategoria: Muzea w Zakopanem.

Media lokalne | edytuj kod

Gazety | edytuj kod

Radio | edytuj kod

Turystyka i sport | edytuj kod

Wielka Krokiew

Od 2002 roku corocznie na Wielkiej Krokwi odbywa się Puchar Świata w skokach narciarskich. Wielokrotnie odbywał się także Puchar Świata w kombinacji norweskiej. W mieście tym trzykrotnie odbywały się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym: w latach 1929, 1939 oraz w 1962 oraz jeden raz mistrzostwa świata w narciarstwie alpejskim w 1939 r. W 1974 roku na trasie K Nosalu odbył się Puchar Świata w narciarstwie alpejskim w slalomie. W 2008 roku odbyły się tutaj Mistrzostwa Świata juniorów w skokach narciarskich i kombinacji norweskiej. Miasto kandydowało do organizacji Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2011 (przegrana z Oslo), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013 (przegrana z Val di Fiemme), Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015 (przegrana z Falun) i Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017 (przegrana z Lahti)[14]. Miasto starało się też, bezskutecznie, o organizację w 2006 r. Zimowych Igrzysk Olimpijskich (wygrał Turyn)[15]. W latach 2013–2014 czynione były starania o organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r. wraz z Krakowem oraz ośrodkiem narciarskim Jasna Niskie Tatry na Słowacji[16].

Liczne sanatoria i domy wypoczynkowe oraz duża baza noclegowa[17] czynią z Zakopanego miejscowość atrakcyjną dla turystów. Główną atrakcją turystyczną są Tatry. Inne to:

Piłka nożna | edytuj kod

W Zakopanem działają dwa kluby piłkarskie – jednym z nich jest KS Zakopane, który powstał w 2007 r. w wyniku fuzji ZKP Zakopane i Jutrzenki Zakopane. Obecnie gra w rozgrywkach IV ligi małopolskiej. Swoje spotkania rozgrywa na obiekcie przy ul. Orkana 6.

Od sezonu 2015/2016 reaktywowany został Zakopiański Klub Piłkarski Zakopane. Po udanym sezonie 2015/16, w którym piłkarzom ZKP udało się wywalczyć miejsce premiowane awansem w podhalańskiej C-klasie, obecnie grają oni w rozgrywkach podhalańskiej klasy B.

Szlaki turystyczne | edytuj kod

Zakopane jest punktem wyjściowym dla następujących pieszych szlaków turystycznych w Tatry i Pogórze Spisko-Gubałowskie:

Droga pod Reglami: Zakopane-Murowanica – Wielka Krokiew – Dolina Białego (wylot) – Dolina Strążyska (wylot) – Dolina Małej Łąki (wylot) – Kiry (Dolina Kościeliska – wylot) Zakopane-Murowanica – Nosal – Nosalowa Przełęcz – Kuźnice – Myślenickie Turnie – Kasprowy Wierch Zakopane-Kuźnice – Dolina Jaworzynka – Przełęcz między Kopami Zakopane-Kuźnice – Boczań – Przełęcz między Kopami – Schronisko PTTK „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej – Czarny Staw Gąsienicowy – Zawrat – Dolina Pięciu Stawów Polskich – Schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich – Świstowa Czuba – Wolarnia nad Kępą – Schronisko PTTK nad Morskim Okiem Zakopane-Kuźnice – Hotel górski PTTK Kalatówki (opcjonalnie) – Schronisko PTTK na Hali Kondratowej – Kondracka Przełęcz – Giewont Zakopane-Kuźnice – Klasztor Albertynek na Kalatówkach Zakopane-Jaszczurówka – Dolina Olczyska – Wielki Kopieniec (opcjonalnie) – Zakopane-Toporowa Cyrla Zakopane -Toporowa Cyrhla – Dolina Suchej Wody – Rówień Waksmundzka – Dolina Waksmundzka – Droga Oswalda Balzera, stąd: Zakopane-Pod Skocznią – Dolina Białego – Ścieżka nad Reglami Zakopane – Buńdówki – Dolina Strążyska – Dolina Grzybowiecka – Grzybowiec – Wyżnia Kondracka Przełęcz pod Giewontem Zakopane – Krzeptówki – Dolina za Bramką Zakopane – Butorowy Wierch – Gubałówka Zakopane – okolice źródeł potoku Szymoszków Zakopane Dom Turysty PTTK – Gubałówka – Mietłówka – Płazówka – Witów – Przysłop Witowski – Magura Witowska Zakopane – Nowe Bystre Zakopane-Ciągłówka – Furmanów Wierch – Ząb – Szaflary Zakopane-Antałówka – Zakopane-Harenda – Furmanów – Gubałówka

Religia | edytuj kod

Neoromański kościół parafialny pw. Świętej Rodziny na Krupówkach

Współpraca międzynarodowa | edytuj kod

Miasta i gminy partnerskie:

Zakopane Harenda

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2017-07-19. [dostęp 2017-07-27].
  2. ↑ a b Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-31] .
  3. ↑ Przerażający raport ws. Jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy. 2016-05-14.
  4. ↑ Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce. „Dziennik Polski”, 2015-01-05. Warszawa. 
  5. ↑ Historia Zakopanego - Zakopane, Tatry i Podhale - Zakopiański Portal Internetowy - z-ne.pl, z-ne.pl [dostęp 2020-06-11] .
  6. ↑ Marek Żukow-Karczewski, Historia i Zakopane. Jak hrabia Zamoyski uratował Zakopane, Ekologia.pl, 2011.
  7. ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien. Wien: 1907.
  8. ↑ Wanda Kiedrzyńska, Powstanie i organizacja Polskiego Skarbu Wojskowego 1912–1914, w: „Niepodległość”, t. XIII zeszyt 1 (33), 1936, s. 79.
  9. ↑ Witold Wasilewski, Współpraca niemiecko-sowiecka a zbrodnia katyńska, Pamięć i Sprawiedliwość, 1.2009, s. 50–55.
  10. ↑ Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2015-09-17].
  11. ↑ Zakopane w liczbach. Zakopane - Dane demograficzne, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-10]  (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  12. ↑ Galeria Ryszarda Orskiego.
  13. ↑ Galerie malarstwa i grafiki. z-ne.pl. [dostęp 2013-04-03].
  14. ↑ Urząd Miasta Zakopane: Gratulujemy Lahti. [dostęp 2012-05-31].
  15. ↑ Igrzyska Olimpijskie na Krupówkach? newsweek.pl [dostęp 2018-04-18].
  16. ↑ SPORTOWETEMPO.PL – Kraków chce Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2022. [dostęp 2012-10-20].
  17. ↑ Noclegi w Zakopanem - pokoje, pensjonaty, domy gościnne, noclegi.pl [dostęp 2019-07-22]  (pol.).
  18. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-12] .
  19. ↑ Serwis Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; szukaj: Zakopane.
  20. ↑ ks. Marcin Bielawski: Zakopane – Liturgia Święta. diecezjalp.cerkiew.pl, 31 października 2019. [dostęp 2019-11-20].

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (gmina miejska):
Na podstawie artykułu: "Zakopane" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy