Alpy w encyklopedii
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Zdjęcie satelitarne Alp Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią Alpy na włoskiej mapie z roku 1899 Mont Blanc Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze Grandes Jorasses EigerAlpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².
Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.
Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.
Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[a] od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.
Spis treści
- 1 Nazwa
- 2 Geologia
- 3 Klimat
- 4 Fauna
- 5 Ochrona
- 6 Podział
- 7 Szczyty
- 8 Przełęcze
- 9 Uwagi
- 10 Przypisy
- 11 Zobacz też
- 12 Linki zewnętrzne
Nazwa | edytuj kod
Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.
Geologia | edytuj kod
Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.
Klimat | edytuj kod
Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.
Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.
Fauna | edytuj kod
Ssaki:
- kozica północna
- koziorożec alpejski
- zając bielak
- polnik śnieżny
- niedźwiedź brunatny
- świstak alpejski
Ptaki:
Płazy:
Ochrona | edytuj kod
Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.
Podział | edytuj kod
Podział geograficzny | edytuj kod
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.
Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]
Podział geologiczny | edytuj kod
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:
- starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
- młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
- najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.
Podział na grupy górskie | edytuj kod
Granica Alp Zachodnich i Wschodnich Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)Podział Alp według SOIUSA:
- Alpy Zachodnie:
- Południowe Alpy Zachodnie
- Północne Alpy Zachodnie
- 7. Alpy Graickie
- 8. Prealpy Sabaudzkie
- 9. Alpy Pennińskie
- 10. Alpy Lepontyńskie
- 11. Prealpy Lugańskie
- 12. Alpy Berneńskie
- 13. Alpy Glarneńskie
- 14. Prealpy Szwajcarskie
- Alpy Wschodnie:
- Alpy Centralne
- 15. Zachodnie Alpy Retyckie
- 16. Wschodnie Alpy Retyckie
- 17. Zachodnie Taury
- 18. Wschodnie Taury
- 19. Alpy Styrii i Karyntii
- 20. Prealpy Styrii
- Północne Alpy Wapienne
- 21. Północnotyrolskie Alpy Wapienne
- 22. Alpy Bawarskie
- 23. Tyrolskie Alpy Łupkowe
- 24. Salzburskie Alpy Północne
- 25. Alpy Salzkammergut i Górnej Austrii
- 26. Alpy Północne Styrii
- 27. Alpy Dolnej Austrii
- Południowe Alpy Wapienne
- 28. Południowe Alpy Retyckie
- 29. Alpy Bergamskie i Prealpy Bergamskie
- 30. Prealpy Bresciańskie i Gardańskie
- 31. Dolomity
- 32. Prealpy Weneckie
- 33. Alpy Karnickie i Alpy Gailtalskie
- 34. Alpy Julijskie i Prealpy Julijskie
- 35. Alpy Karyntii i Słowenii
- 36. Prealpy Słoweńskie
- Alpy Centralne
Podział Alp Wschodnich według AVE:
- Alpy Wschodnie:
- Północne Alpy Wschodnie
- Centralne Alpy Wschodnie
- Południowe Alpy Wschodnie
- 48a. Gruppo Ortles-Cevedale
- 48b. Gruppo Sobretta-Gavia
- 48c. Alpi della Val di Non
- 49. Alpi dell’Adamello e della Presanella
- 50. Prealpi Gardesane
- 51. Dolomiti di Brenta
- 52. Dolomity
- 53. Dolomiti di Fiemme
- 54. Prealpi Vicentine
- 56. Alpy Gailtalskie
- 57a. Alpy Karnickie
- 57b. Prealpy Karnickie
- 58. Alpy Julijskie
- 59. Karawanki i Pohorje
- 60. Alpy Kamnickie
- Zachodnie Alpy Wschodnie
- 63. Plessur-Alpen
- 64. Oberhalbsteiner Alpen
- 65. Albula-Alpen
- 66. Alpi del Bernina
- 67. Alpi di Livigno
- 68. Alpy Bergamskie
Szczyty | edytuj kod
Liskamm - północna ściana Weisshorn Aiguille du DruNajwyższe | edytuj kod
- Mont Blanc – 4808[1] m n.p.m.,
- Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
- Nordend – 4609 m n.p.m.,
- Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
- Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
- Dom – 4545 m n.p.m.,
- Liskamm – 4527 m n.p.m.,
- Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
- Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
- Matterhorn – 4478 m n.p.m.,
Najwybitniejsze | edytuj kod
Najbardziej znaczące dla wspinaczki | edytuj kod
Przełęcze | edytuj kod
Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc- Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
- Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
- Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
- Domjoch – 4286 m n.p.m.,
- Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
- Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
- Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
- Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
- Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
- Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
- Lauitor – 3700 m n.p.m.
Uwagi | edytuj kod
- ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.[6]
- ↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.[6]
Przypisy | edytuj kod
- ↑ a b c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ a b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].