Alpy

Na mapach: 46°N 10°E/46,000000 10,000000

Alpy w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Zdjęcie satelitarne Alp Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią Alpy na włoskiej mapie z roku 1899 Mont Blanc Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze Grandes Jorasses Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[a] od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Spis treści

Nazwa | edytuj kod

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia | edytuj kod

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat | edytuj kod

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna | edytuj kod

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona | edytuj kod

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział | edytuj kod

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny | edytuj kod

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]

Podział geologiczny | edytuj kod

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

Podział na grupy górskie | edytuj kod

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali

Partizione delle Alpi | edytuj kod

 Osobny artykuł: Partizione delle Alpi.
  • Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
  • Alpi Centrali (pol. środkowe)
  • Alpi Orientali (pol. wschodnie)[c]
Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA | edytuj kod

 Osobny artykuł: Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino.
  • Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
    • Alpi Sud-occidentali
    • Alpi Nord-occidentali
Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA) Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE | edytuj kod

 Osobny artykuł: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen.
  • Nördliche Ostalpen
  • Zentrale Ostalpen
  • Südliche Ostalpen
  • Westliche Ostalpen

Szczyty | edytuj kod

Liskamm - północna ściana Weisshorn Aiguille du Dru

Najwyższe | edytuj kod

Najwybitniejsze | edytuj kod

Najbardziej znaczące dla wspinaczki | edytuj kod

Przełęcze | edytuj kod

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc
  • Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
  • Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
  • Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
  • Domjoch – 4286 m n.p.m.,
  • Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
  • Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
  • Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
  • Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
  • Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
  • Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
  • Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi | edytuj kod

  1. ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.[6]
  2. ↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.[6]
  3. ↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali[7], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  2. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].
  3. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  4. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
  5. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

    Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

  6. ↑ a b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].
  7. ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11].

Zobacz też | edytuj kod

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Pasma górskie Alp Kontrola autorytatywna (łańcuch górski):
Na podstawie artykułu: "Alpy" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy