Grodzisk Mazowiecki

Na mapach: 52°06′23″N 20°37′54″E/52,106389 20,631667

Grodzisk Mazowiecki w encyklopedii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania Stawy Goliana w Grodzisku Mazowieckim

Grodzisk Mazowiecki (do 1928 Grodzisk[2]) – miasto na Równinie Łowicko-Błońskiej, w województwie mazowieckim, w powiecie grodziskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Grodzisk Mazowiecki, nad Rokicianką.

Miasto posiada połączenia drogowe z Warszawą, Żyrardowem, Błoniem i Mszczonowem. Przez miasto przebiega linia warszawsko-wiedeńska, Centralna Magistrala Kolejowa i Warszawska Kolej Dojazdowa. W zachodniej części miasta przepływa rzeka Mrowna.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 32 125 mieszkańców[1].

Spis treści

Demografia | edytuj kod

  • Piramida wieku mieszkańców Grodziska Mazowieckiego w 2014 roku[3].


Historia | edytuj kod

  • XI–XIII w. – w pobliżu istniał wczesnośredniowieczny gród w Chlebni (pierwotnie Chlewnia)
  • XII w. – powstała wieś Grodzisk
  • XIV w. – miejscowość należała do rodziny Grodziskich
  • 1355 – Tomasz Grodziski (prawdopodobnie Tomasz Okuń z Grodziska), pierwszy znany właściciel osady, funduje drewniany kościół pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła
  • 22 lipca 1522 – król Zygmunt I Stary nadał Grodziskowi prawa miejskie na prośbę rodziny Okuniów
  • 1540 – pożar zniszczył miasto
  • druga połowa XVI w. – urodził się tu Grzegorz Knapski, autor słownika polsko-łacińskiego, miasto liczy ok. 300 mieszkańców staje się lokalnym ośrodkiem handlu i przemiału zboża, w mieście istnieje cech młynarzy
  • 1623 – właścicielami miasta stała się rodzina Mokronoskich herbu „Bogoria”, posiadających pobliskie wsie Kady i Jordanowice
  • 1655 – zniszczenie i wyludnienie miasta w czasie najazdu szwedzkiego
  • 1687 – początek budowy murowanego kościoła ufundowanego przez Wojciecha Mokronoskiego
  • 1708 – ponowne zniszczenie miasta, epidemia cholery
  • 1795 – miasto w wyniku III rozbioru Polski wchodzi w skład Królestwa Prus (zabór pruski)
  • 1807 – miasto wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego
  • 1815 – miasto wchodzi w skład Królestwa Kongresowego
  • 1825 – miasto liczy 655 mieszkańców
  • 14 czerwca 1845 – uzyskanie połączenia kolejowego ze stolicą (Kolej Warszawsko-Wiedeńska)
  • 1865 – miasto przeszło w ręce hr. Henryka Skarbka
  • 1866 – miasto staje się siedzibą powiatu błońskiego[4]
  • 1870 – utrata praw miejskich
  • 1880 – miasto liczy 1928 mieszkańców
  • 1881 – parcelacja Jordanowic przez hr. Skarbka, uruchomienie pierwszej fabryki
  • 1884 – powstał Zakład Wodoleczniczy (dr Michał Bojasiński), z którego korzystali m.in. Adolf Dygasiński, Miłosz Kotarbiński, Władysław Reymont
  • 1910 – miasto liczy 3542 mieszkańców
  • 8 września 1915 – ponowne uzyskanie praw miejskich
  • 11 listopada 1918 – miasto w granicach Polski
  • 1927 – otwarcie Elektrycznej Kolei Dojazdowej, łączącej miasto z Warszawą (obecnie WKD)
  • 9 lipca 1928 – nazwa miasta poszerzona o przymiotnik Mazowiecki dla odróżnienia od miasta Grodzisk w Wielkopolsce
  • 1931 – miasto liczy 15880 mieszkańców
  • 1939–1945 – okupacja niemiecka, eksterminacja Żydów, pierwsza publiczna egzekucja 11 osób 20 września 1939
  • przełom 1940 i 1941 – utworzenie getta, w którym przebywało ok. 6 tys. Żydów z Grodziska, Brwinowa, Nadarzyna, Podkowy Leśnej i Milanówka[5]
  • 1942 – likwidacja getta grodziskiego i wywiezienie jego mieszkańców do getta warszawskiego[5], miasto traci całą społeczność żydowską, mieszkającą tu od II poł. XVI w.
  • 16 stycznia 1945 – samoloty radzieckie bombardują miasto powodując śmierć wielu mieszkańców i uciekinierów z Warszawy
  • 17 stycznia 1945 – zakończenie okupacji niemieckiej, w czasie wojny miasto straciło ok. 5000 mieszkańców
  • 1975 – w wyniku reformy administracji miasto przestało być siedzibą powiatu
  • 1975–1998 – miasto administracyjnie należało do woj. warszawskiego
  • 1991 – rozpoczyna działalność Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki
  • 1997 – oddanie do użytkowania Grodziskiej Hali Sportowej
  • 1999 – Grodzisk Mazowiecki ponownie staje się siedzibą Starostwa Powiatowego
  • 2000 – otwarcie Pływalni Miejskiej „Wodnik 2000”
  • 2001 – oddanie do użytku Szpitala Zachodniego
  • 2005 – obchody 650-lecia parafii św. Anny
  • 2008 – otwarcie Centrum Kultury
  • 2012 – zakończenie rewitalizacji parku im. hr. Skarbków i Stawów Goliana; w odnowionej willi „Radogoszcz” powstała galeria etnograficzna
  • 2017 – rewitalizacja Stawów Walczewskiego

Legendy | edytuj kod

Obwołanie wsi Grodzisko miastem | edytuj kod

Według tej legendy monarchowie drogą przez osadę Grodzisko przejeżdżali jadąc na polowania do puszczy jaktorowskiej. Pewien zmęczony król dostał na posilenie kubek wody z grodziskiego źródełka o nadzwyczajnym smaku. Zachwycony smakiem wody król nakazał nadać osadzie rangę miasta[6].

Herb Bogoria | edytuj kod

W uznaniu waleczności i męstwa rycerza Bogorii w wojnie z Tatarami król Bolesław Śmiały własnoręcznie wyciągnął z jego rannego ciała tatarskie strzały, które połamał i oddał mu. Tym samym nadał mu herb o nazwie Bogoria ze złamanymi strzałami.

Gospodarka | edytuj kod

Największym zakładem, pod względem zatrudnienia i obrotów, jest Danfoss. Ustępuje mu Gedeon Richter wcześniej zwany Polfą, założona na początku XX w., specjalizująca się w produkcji salicylanów, leków przeciwzawałowych i materiałów chirurgicznych. Przemysł spożywczy reprezentują firmy Frito-Lay z grupy PepsiCo, piekarnia Hiestand, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska. Dogodne położenie miasta wykorzystuje firma logistyczna Raben Logistic. Inne większe firmy działające w Grodzisku to: Firmenich, Fabryka Tarcz Ściernych „Słoń” (obecnie nieistniejąca), Trouw Nutrition i Amerplast (obecnie „Suominen”).

Plan zagospodarowania przestrzennego zakazuje budowy obiektów handlowych o powierzchni przekraczającej 5000 m kw. 1 grudnia 2016 w Grodzisku przy ulicy Sienkiewicza 46/50 otwarto obiekt handlowy Galeria Grodova. W Grodzisku rozbudowana jest sieć popularnych marketów handlowych, w których skład wchodzą: 2 sklepy sieci Netto, 4 sklepy Biedronka, supermarket Lidl, Carrefour, MediaExpert.

Transport | edytuj kod

Autobusy PKS obsługujące trasy miejskie

Transport drogowy | edytuj kod

Niedaleko miasta istnieje autostrada A2 Przez miasto przebiegają drogi wojewódzkie:

W planach jest budowa obwodnicy północ-południe i zachód-wschód, a także wjazdu na autostradę A2 w miejscowości Tłuste (na północ od granic miasta).

  • 15 kwietnia 2013 – zamknięcie wiaduktu nad torami kolejowymi w Grodzisku Mazowieckim w ciągu drogi wojewódzkiej nr 579, ze względu na jego remont. Objazd dla pojazdów o masie do 10 t DMC przez Milanówek, przejazd kolejowy na ulicy Bałtyckiej w Grodzisku Mazowieckim oraz we wsi Kozerki, a dla pojazdów powyżej 10 t DMC przez Żyrardów. Przewidywany czas otwarcia nowego wiaduktu marzec 2014 r.
  • W dniu 31.12.2013 – uroczyste otwarcie wiaduktu połączone z zabawą sylwestrową w Parku Skarbków.

Komunikacja autobusowa | edytuj kod

 Osobny artykuł: Komunikacja miejska w Grodzisku Mazowieckim.

Komunikacja autobusowa jest domeną firmy PKS Grodzisk Mazowiecki. Obsługuje ona jedenaście miejskich linii oraz połączenia międzymiastowe (także z Warszawą). Z Grodziska kursuje też autobus do Centrum Janki.

Transport kolejowy | edytuj kod

Dworzec kolejowy

Na stacji kolejowej zatrzymują się pociągi Kolei Mazowieckich oraz PKP Intercity. Władze miasta obiecywały też wydłużenie linii S1 Szybkiej Kolei Miejskiej aż do Grodziska Mazowieckiego.

W obrębie miasta znajduje się siedziba Warszawskiej Kolei Dojazdowej oraz jej cztery przystanki:

Transport lotniczy | edytuj kod

W 2014 przy ul. Dalekiej oddano do użytku sanitarne lądowisko Grodzisk Mazowiecki-Szpital Zachodni. W 2017 poinformowano oficjalnie o tworzeniu rządowej koncepcji umiejscowienia Centralnego Portu Komunikacyjnego kilka kilometrów na północny zachód od miasta.

Infrastruktura | edytuj kod

Specjalistyczny Szpital Zachodni im. Jana Pawła II

Na przełomie XIX i XX w. miasto było znanym ośrodkiem letniskowym. Pozostałością po tym są piękne wille i budynek zakładu hydropatycznego. Obecnie Grodzisk stracił charakter miejscowości typowo wypoczynkowo-letniskowej. Na potrzeby mieszkańców powstały obiekty sportowej infrastruktury miasta: Grodziska Hala Sportowa (1997) i kryta Pływalnia Miejska „Wodnik 2000” (2000). W kompleksie ośrodka sportu i rekreacji znajduje się także stadion piłkarski (pojemność – 750 osób, w tym 520 miejsc siedzących) oraz korty tenisowe.

W 2002 r. oddano do użytku nowoczesny Specjalistyczny Szpital Zachodni im. Jana Pawła II (poza nim w mieście działa sześć przychodni opieki podstawowej i 10 placówek specjalistycznych). 28 czerwca 2008 został oddany nowoczesny budynek „Centrum Kultury” (m.in. z dużą salą kinową, 2 kawiarniami, jedna z dwutorową kręgielnią i stołami do bilarda) i restauracją. Mieści się w nim również siedziba lokalnego radia Bogoria.

Swe oddziały i placówki w Grodzisku posiadają banki: Bank Spółdzielczy w Grodzisku Mazowieckim, Bank Spółdzielczy w Skierniewicach, Bank Spółdzielczy w Białej Rawskiej, ING Bank Śląski, Bank BPH, Lukas Bank, Pekao, PKO BP, Raiffeisen Polbank, Bank Millennium, Nordea Bank Polska, Kredyt Bank od 4 stycznia 2013 r. wchodzący w skład Banku Zachodniego WBK, Alior Bank. W mieście znajdują się także trzy placówki Poczty Polskiej i jedna placówka SKOK „Mazowsze”.

Edukacja | edytuj kod

Dworek Skarbków – siedziba szkoły muzycznej

Grodziskie szkoły średnie i zasadnicze połączone są w zespoły:

  • Zespół Szkół Technicznych i Licealnych Nr 2 (Technikum, Liceum dla Dorosłych i Szkoła Branżowa I Stopnia),
  • Zespół Szkół nr 1 (Liceum Ogólnokształcące i Technikum),
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole Szkół im. H. Szczerkowskiego.

W mieście działa pięć przedszkoli publicznych oraz pięć prywatnych, a także dziewięć prywatnych szkół języków obcych. Znajduje się tu także sala wykładowa Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej i punkty konsultacyjne dwóch innych uczelni (Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki oraz Collegium Varsoviensis).

Dzieci uczęszczające do Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia im. Tadeusza Bairda mają możliwość nauki gry m.in. na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli i saksofonie. Natomiast Publiczne Ognisko Plastyczne im. Jana Skotnickiego udostępnia swoim słuchaczom pracownie: rysunku, malarstwa, interdyscyplinarną (grafika, ceramika, rzeźba w glinie, kolaż), wiedzy o sztuce oraz pracownię fotograficzną.

Zabytki | edytuj kod

Wpisane do rejestru zabytków nieruchomych[7]:

  • kościół parafialny pw. św. Anny, pl. Zygmunta Starego (nr rej.: 1028/451/62 z 23.03.1962), XVII-XIX, ufundowany w 1687 r. przez Wojciecha Mokronoskiego herbu Bogoria, kasztelana rawskiego; murowany, wybudowany w stylu późnobarokowym, później stopniowo rozbudowywany; pod koniec XIX wieku przez architekta Bronisława Żochowskiego, który dostawił nawy boczne (1884–1889) i zachowaną do dziś dzwonnicę; we wnętrzu wyposażenie manierystyczne, barokowe, klasycystyczne, głównie z XVII i XVIII wieku; w tym liczne epitafia m.in. Okuniów z początku XVII w. i Mokronoskich z lat 1616–1911; w ołtarzu głównym obraz „Ukrzyżowanie”, którego autorem był pochodzący z Neapolu Filippo Castaldi, mieszkający na przełomie XVIII/XIX w. na grodziskiej plebanii, we wnętrzu inne jego obrazy: „św. Józef z Dzieciątkiem”, „św. Anna z rodzicami”, „św. Roch”[8],
  • kaplica pw. Świętego Krzyża (przedpogrzebowa), ul. Sienkiewicza, koło kościoła św. Anny (nr rej.: 1029/453/62 z 23.03.1962), XVIII; wybudowana w 1713 roku na granicy miasta jako wotum dziękczynne po wygaśnięciu epidemii cholery, później pełniła funkcje kaplicy przedpogrzebowej; dwukrotnie restaurowana w 1839 roku i w XX w.; w listopadzie 1995 roku została przeniesiona ze skrzyżowania ulic Sienkiewicza i Kościuszki na plac koło kościoła parafialnego,
  • cmentarz żydowski (nr rej.: 1607 z 27.02.1996) oraz brama (nr rej.: j.w.), założony w 1780 r., jeden z najstarszych na Mazowszu; na jego dzisiejszym terenie znajduje się 277 zabytkowych nagrobków; do 1941 r. stanowił miejsce pochówku Żydów mieszkających w Grodzisku i okolicach,
  • dawny dworzec kolejowy (nr rej.: 1031/1088 z 7.01.1975 oraz 1155 z 22.05.1975), 1846
  • dworzec kolejowy, ul. 1 Maja 4 (nr rej.: A-787 z 26.03.2008), 1920–1925, projektu Romualda Millera,
  • dom z ogrodem, k. XIX (nr rej.: 1612 z 9.09.1996), budynek byłego Zakładu Wodoleczniczego dr. Bojasińskiego 1884 r.
  • zespół willi, 1884, 1896 (nr rej.: 1199 z 25.10.1982): willa „Kaprys”, budynek gospodarczy, stajnia i park
  • willa „Niespodzianka”, ul. Kościuszki 12 (nr rej.: dec. 480/10 z 1.06.2010), 1906, projektował Józef Moszyński,
  • willa „Radogoszcz” z k. XIX w., ul. H. Sienkiewicza 31 (nr rej.: 1030/454/62 z 23.03.1962),
  • dwór „Dworek Skarbków”, XVIII (nr rej.: 51/5/55 z 21.09.1955) (Jordanowice); kazał wnieść w drugiej połowie XVIII wieku w stylu barokowo-klasycystycznym Andrzej Mokronowski (1713–1784); w 1869 roku przeszedł na własność rodziny Skarbków; w jego wnętrzu zajmowanym obecnie przez Państwową Szkołę Muzyczną I stopnia im. Tadeusza Bairda, znajdują się niezwykle cenne polichromie autorstwa Jana Bogumiła Plerscha z 1782 roku oraz barokowo-klasycystyczne kominki,
  • willa Haberlego, 1897, 1910–1912 (nr rej.: A-795 z 21.04.2008),
  • dom drewniany, ul. Okulickiego 11 (nr rej.: A-887 z 3.12.2009), 1878 z parkiem z poł. XIX w.

Pomniki | edytuj kod

Inne | edytuj kod

Willa „Foksal” z 1845 r.
  • Willa „Foksal” z 1845 r., uważana za pierwszy dworzec (w rzeczywistości dom dla podróżnych); sylwetką nawiązuje do dawnej lokomotywy; wybudowana przez rodzinę Mokronoskich w 1845-46 roku z przeznaczeniem na dom zajezdny do dzisiaj stanowi ozdobę Parku im. hr. Skarbków; obecnie mieści się w niej siedziba oddziału Archiwum Państwowego w Warszawie,
  • wille z przełomu XIX i XX w.: „Janówek”, „Milusin”, „Kaprys”, „Kniaziew” oraz znajdująca się na terenie fabryki tarcz ściernych, piękna, lecz zapomniana i zaniedbana Willa Haberlego,
  • Willa „Kaprys” wybudowana w 1886 r., obok willi znajduje się stara powozownia;
  • Willa „Kniaziew” postawiona na letnią rezydencję gen. Eugeniusza Dmitriewicza Kniaziewicza, inżyniera fortyfikacji wojennych wojsk rosyjskich stacjonujących w Warszawie; w rekach generała, a później jego zony znajdowała się do 1938 r.; następnymi właścicielami zostało małżeństwo Michalina i Stefan Rogińscy; w okresie II wojny światowej willa zamieniła się w schronisko dla uciekinierów z Warszawy,
  • Willa „Janówek”, sąsiadująca z willą „Niespodzianka” (ul. Kilińskiego 7), zbudowana przez Jana Kobylińskiego, pracownika „Drogi Żelaznej” dla swej rodziny, jeden z pierwszych zelektryfikowanych prywatnych domów w Grodzisku,
  • park im. hr. Skarbków,
  • aleja grabowa – pomnik przyrody,
  • Muzeum Regionalne PTTK,
  • stanowisko archeologiczne Szwedzkie Góry w Chlebni nad rzeką Mrowną,
  • Grodziska Galeria Uliczna obrazów Józefa Chełmońskiego[11].
  • Cmentarz katolicki, założony w 1817 r., z wieloma cennymi nagrobkami m.in. Izabelli Szymkiewicz (lata 40. XIX w.)[12], Wojciecha Trzetrzewińskiego (lata 60. XIX w.), Józefa Kobierskiego (1862 r.), Jana i Edwarda Wolframów (l. 70. XIX w.), rodziny Palimączyńskich (l. 70. XIX w.), rodziny Pillerów (k. XIX w.), Korduli z Żerońskich hr. Sokolnickiej (k. XIX w.), rodziny Kobylińskich (1900 r.), rodziny Colonna-Czosnowskich (pocz. XX w.), dra Baranowskiego (pocz. XX w.), Leonarda Kociszewskiego (pocz. XX w.), gen. Jerzysława Freyera (pocz. XX w.)[13].

Atrakcje turystyczne | edytuj kod

Kościół św. Anny Pomnik Chełmońskiego

Kultura | edytuj kod

  • Centrum Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki,
  • Mediateka,
  • Studio Tańca MW działające przy Centrum Kultury,
  • Willa „Radogoszcz” Galeria Etnograficzna[14],
  • Radio Bogoria 94,5 FM,
  • Lokalne gazety: „Gazeta WPR”, Grodziskie Pismo Społeczno-Kulturalne „Bogoria”, „Gazeta Grodziska”, „TuGrodzisk.pl”
  • Portale informacyjne: WPR24.pl, www.obiektyw.info, www.infogrodzisk.pl, www.tugrodzisk.pl. GrodziskNews.pl, AleGrodzisk.pl, Kocham Grodzisk Mazowiecki.
  • Telewizja Internetowa GTV Twoja okolica www.gtv.info.pl

Wspólnoty wyznaniowe | edytuj kod

Kościół Przemienienia Pańskiego Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy Kościół Miłosierdzia Bożego

Kościół Rzymskokatolicki

Kościół Starokatolicki Mariawitów

Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

  • zbór

Kościół Chrześcijan Baptystów w RP

Świadkowie Jehowy

Sport i rekreacja | edytuj kod

Siedziba klubu GKS Pogoń

Kluby sportowe | edytuj kod

  • Grodziski Klub żeglarski „Czysty Wiatr”
  • trzecioligowy piłkarski Grodziski Klub Sportowy „Pogoń”, założony w 1922 r.,
  • klub tenisa stołowego Bogoria Grodzisk Mazowiecki (przed 2006 r. – Tur Jaktorów), drużynowy Mistrz Polski Mężczyzn 2008, 2009, 2010 i 2012, zdobywca Pucharu Polski 2008, 2009, 2017, wiele tytułów indywidualnych mistrzów Polski mężczyzn i chłopców.
  • klub piłkarski LKS Chlebnia[16]
  • Grodziski klub sportowy „Sparta”
  • Grodziski Klub Koszykarski[17]
  • Grodziski Klub Szermierczy

Tereny rekreacyjne | edytuj kod

Park Skarbków

Osoby związane z Grodziskiem Mazowieckim | edytuj kod

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Grodziskiem Mazowieckim.

Miasta partnerskie | edytuj kod

Zobacz też | edytuj kod

Przypisy | edytuj kod

  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-09-14] .
  2. ↑ M.P.1928.163.311.
  3. ↑ Grodzisk Mazowiecki w liczbach, [w:] Polska w liczbach [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2016-01-11]  (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  4. ↑ Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński, Mazowsze, mały przewodnik, wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 124–125.
  5. ↑ a b Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 192. ISBN 83-01-00065-1.
  6. ↑ http://www.grodzisk.pl/media/biblioteka/1/legenda-o-obwo_aniu-grodziska-miastem-2012.pdf.
  7. ↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie. 2020-09-30. s. 19–20. [dostęp 2015-10-02].
  8. ↑ http://nimoz.pl/upload/wydawnictwa/cenne_bezcenne_utracone/2015_1/Strony_od_cenne_8-11_BENDKOWSKI.pdf.
  9. ↑ W Grodzisku Mazowieckim odsłonięto pomnik Leonida Teligi, zagle.se.pl [dostęp 2019-09-09] .
  10. ↑ Obchody 75. rocznicy likwidacji grodziskiego getta –, wpr24.pl, 12 lutego 2016 [dostęp 2019-09-13] .
  11. ↑ http://www.grodzisk.pl/images/wirtualny-spacer/Chelmonski_11czerwca_A.pdf.
  12. ↑ Nagrobek panny Izabelli i jego sekrety, docplayer.pl [dostęp 2018-02-13] .
  13. ↑ Janusz Sobieraj, Jerzy Kowalczyk, Grodziski cmentarz, Grodzisk Mazowiecki 1987, brak paginacji.
  14. ↑ Willa Radogoszcz, willaradogoszcz.eu [dostęp 2017-11-23]  (pol.).
  15. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-01-12] .
  16. ↑ LKS Chlebnia. oficjalna strona.
  17. ↑ Grodziski Klub Koszykarski. oficjalna strona.
  18. ↑ a b c d e f Gminy partnerskie, grodzisk.pl [dostęp 2019-09-27]  (pol.).

Linki zewnętrzne | edytuj kod

Kontrola autorytatywna (miasto):
Na podstawie artykułu: "Grodzisk Mazowiecki" pochodzącego z Wikipedii
OryginałEdytujHistoria i autorzy